De geschiedenis van de Jazz:
Met de term jazz wordt een op improvisatie gebaseerde muziekstijl bedoeld die ontstaan is in New Orleans uit een kruisbestuiving van folk, blues, negrospirituals, ragtime, Franse marsmuziek en klassieke muziek.(Het woord jazz heeft daarbij nog de bijbetekenis zeer energieke dans.). Ook in fusion met rock and roll en hedendaagse rock- en popmuziek in de vorm van bijvoorbeeld jazzrock en
jazzfunk speelt jazz een interessante rol in de muziekgeschiedenis.
Muziek van het moment
In principe is jazz ‘muziek van het moment’ – er worden op elk moment nieuwe muzikale keuzes gemaakt die tot aan de vorm en alle op dat moment spelende musici reiken (zie de genoemde jazzstromingen hieronder) waardoor een persoonlijke en intensieve muziek-beleving ontstaat. In klassieke muziek en popmuziek is deze eigenschap nagenoeg afwezig. In de jazzmuziek wordt een thema of kleine compositie of een afspraak alleen gebruikt als basis voor improvisatie. Door deze eigenschap raakt jazz als stijl veel andere stromingen zoals blues, (pop-)world, folk, heavy metal, funk, soul, klassiek en oude muziek en er bestaan heden ten dage dan ook vele mengvormen.Het gewicht van improvisatie zien we terug in de geschiedenis van de jazz, waarbij beperkende factoren vastgehouden door de menselijke maat en commercie- worden opgeruimd; het loslaten van dansmuziek waardoor lagere en hogere tempo’s en com-plexere ritmes mogelijk worden, het toestaan van esthetiek, het loslaten van thema’s en het streven naar complete vrijheid en het gebruik van andere muziekstromingen. Het begin De belangrijkste bron voor de jazz ligt naar alle waarschijnlijkheid in Afrika. De Afrikanen die als slaven naar Amerika gebracht werden, brachten hun traditionele, sterk ritmische muziek mee. Op hun route naar de Verenigde Staten werden veel slaven allereerst naar de West-Indische eilanden gebracht, met name naar Hispaniola (Haïti en de Dominicaanse Republiek); na een tijdje werden velen van hen verkocht in New Orleans. Zij namen hun religieuze en muzikale er-fenis met zich mee. De slaven uit Santo Domingo (de hoofdstad van de Dominicaanse Republiek, gesticht door de broer van Chris-toffel Columbus) zetten hun oude voodoopraktijken ongewijzigd voort in New Orleans. Die muziek was gebaseerd op een vijftonige toonladder. Een karakteristiek voorbeeld van een vijftonige (pentatonische) toonladder in de toonsoort c mineur zijn de tonen c–es–f–g–bes. De Afrikaanse muziek heeft een sterke pentatonische traditie.Op de plantages werkende slaven ontwikkelden een zang-stijl die als de oorsprong van wat nu blues heet aangeduid kan worden. In New Orleans speelden percussiebands op straat waarop de zwarte bevolking danste. Die plaatsen in de stad kregen de bijnaam ‘Congo Square’.Muzikanten in kroegen en bordelen (vaak overi-gens ook Afrikanen) maakten gebruik van muzikale elementen uit o.a.de Europese klassieke muziek en voegden deze toe aan de basis van de ‘plantagezang’. In de ‘Honky Tonks’ klonk ragtime. Bij ragtime weet de pianist met twee handen een sterk ritme met thema’s te koppe-len. Deze muziek is dan ook polyritmisch, maar heeft minder improvisatiemogelijkheden.Deskundigen zijn het erover eens dat werkliederen van de katoenvelden, blues van stad en platteland, banjostijlen van variétéshows, gesyncopeerde brassbands (fan-farekorpsen) en ragtime (gesyncopeerde dansmuziek) alle een belangrijke rol speelden bij het ontstaan van jazz. De syncopering
(accentverschuiving) als primair ingrediënt van de jazz, ontwikkelde zich als een ritmische aanpassing van de Afrikanen. De syncope was het meest voor de hand liggende en beste substituut voor de gecompliceerde poly-ritmiek (de simultane combinatie van con-trasterende ritmes in een muzikale compositie) die integraal deel uitmaakt van hun muzikale erfenis. Het is deze syncope die muziek doet “swingen”.Doordat de Afrikaanse muziek en danstradities werden blootgesteld aan het publiek, vond er een wederzijdse be-ïnvloeding plaats met de Europese muziektraditie. De unieke ritmische nadruk van deze dansen plus vele andere ingrediënten kwa-men samen om een muzieksoort op te leveren die bekend werd als jazz.De naam jazz komt van het niet meer bestaande woord jass, waarmee de seksuele daad op een platvloerse manier werd aangeduid. Jazz was een symptoom van de glorieuze bevrijding van de knellende banden van de moraal. Het ontstond in de sloppenwijken en werd voornamelijk ontwikkeld voor gebruik in bordelen; het ene bordeel probeerde het andere af te troeven met de beste jazzband.
Rond 1900 wordt een goedwerkende combinatie van instrumenten gevonden om blues en ragtime te spelen; instrumenten die ge-makkelijker beschikbaar waren vanuit de fanfare en voldoende geluid voortbrachten zoals saxofoon, trompet, trombone en klarinet
en tuba. Binnenshuis was de piano al bekend.Als ritme-instrument werd behalve slagwerk ookde banjo gebruikt die naast harmonie ook een duidelijk ritme kan voortbrengen.Met deze bands werden blues en ragtime gespeeld en kregen de musici de ruimte om te improviseren en zo de expressie te versterken. In de wijk Storyville van New Orleans was zoveel belangstelling dat muzikanten ge-noeg geld konden verdienen om van te leven, waardoor de ontwikkeling van deze muziek steeds sneller ging. Na 1917 verplaatsten de muzikanten zich naar elders – met name naar Chicago – nadat de overheid de wilde taferelen in Storyville verbood. Dit markeert het begin van de zogenaamde New Orleans Jazz-stijlperiode.Ook blanke musici gaan mee in de stroom en niet lang daarna volgt de eerste opname van een (blanke) jazzband; de Original Dixieland Jass Band. Er zouden meer blanke musici uit Chicago volgen, zoals de trompettist Bix Beiderbecke, saxofonist Frankie Trumbauer en Bud Freeman. Ze speelden iets minder zwaar dan hun gekleurde tijdgenoten.In Chicago is vooral de Creole Jazz Band van Joe “King” Oliver beroemd, met daarin de uit New Orleans afkomstige
Louis Armstrong. Het geluid bij Oliver was minder zangerig en leek minder met ragtime te maken te hebben. Armstrong speelt ver-volgens tijdelijk in het orkest van Fletcher Henderson en gaat daarna zelf opnamen maken met zijn formaties ‘Hot Five’ en ‘Hot Seven‘ (vooral de opnamen uit 1925-1927 zijn aan te bevelen).Hij ontwikkelt zich verder, en speelt gemakkelijker met meer contras-ten dan de meeste van zijn tijdgenoten. Samen met Earl Hines stapt hij af van de New Orleans aanpak en ging over tot de Swing. Pas in de Revivalperiode na de Tweede Wereldoorlog zal hij er op terugkomen.Voorzien van het ‘New Orleans-vibrato’ bewoog ook
Sidney Bechet zich langzaam maar zeker richting swing. Hij is vooral in Europa populair geworden door zijn verblijf in Frankrijk.De afro-creoolse pianist Jelly Roll Morton begon in Storyville en toerde vanaf 1904 rond met Vaudeville shows. Hij maakte als orkest-leider verder reikende arrangementen voor zijn orkest. Zijn “Jelly Roll Blues” uit 1905 werd in 1915 uitgebracht en was daarmee het eerste gedrukte jazz arrangement. Hij stemde hierbij zijn composities of arrangementen af op de muzikale eigenschappen van specifieke solisten in zijn orkest. Morton was hiermee een voorloper van de grotere big bands en het werk van Duke Ellington. Hij zag zichzelf – blijkens zijn visitekaartje – als uitvinder van de jazz.Men zou kunnen zeggen dat de jazz zich in de jaren 20 van de 20ste eeuw langs twee parallelle sporen ontwikkelde: een ‘blank’ spoor en een ‘zwart’ spoor. De vroege jazzstijlen worden New Or-leans (de ‘zwarte’ tak) en Dixieland (de ‘blanke’ tak) genoemd.
Boogiewoogie
Om meer improvisatie aan de ragtime toe voegen (die nog steeds bestond door musici als Fats Waller en Willie the Lion Smith) wer-den in de jaren 25-30 aan de linkerhand meer ritmische patronen toegekend die meer rolden dan sprongen. Ook maakten de boogie-woogie-pianisten gebruik van herkenbare korte stukjes die bijna een signaalfunctie hadden. Belangrijke boogiewoogie-pianisten zijn
Pine Top Smith, Albert Ammons en Jimmy Yancey. De Boogie-woogie wijkt ritmisch af v.de New Orleans stijl en lijkt qua structuur
vooruit te kijken op het Swing tijdperk. We zien er een voortzetting van in het ontstaan van de Harlem Jump en daarmee van de rock–’n–roll.De Swingera In het algemeen wordt met het Swingtijdperk de periode genoemd voor de komst van de Bebop, die ont-stond in de jaren veertig. Specifieker is het ook de tijd na de New Orleans-periode.De economische crisis vlak voor 1930 betekende het einde voor veel New Orleans-orkesten. In Kansas City zag de burgemeester niets in het drankverbod (of hij kreeg voorstellen die hij niet kon weigeren) waardoor naast de misdaad het uitgaansleven opbloeide. Hiermee was Kansas City een belangrijke ont-moetingsplaats geworden voor musici. Solisten en in grotere zalen zelfs complete bands namen het tot diep in nacht tegen elkaar op. Wellicht kon het laten klinken van muziek op de steeds meer aanwezige radio en grammofoonspelers andere musici en publiek in-for-meren over ontwikkelingen van de jazz zodat de veranderingen minder regiospecifiek werden.Swing kenmerkt zich door een ritme dat minder sleept en meer ‘hupst’ of ‘springt’ in doorgaans twee momenten per maat; een zwaar moment op de eerste tel en een licht moment op de tweede, idem op de derde en vierde tel. Door dit op een energieke en meestal toch lichte manier te spelen ontstaat een ritme dat dansbaar is en ‘in de benen kruipt’ (aanzet tot dansen of bewegen op de muziek). In deze tijd vinden we dan ook veel dans- en showorkesten. Solisten en arrangement geven de muziek meer verhaal, de ritme-sectie blijft voornamelijk bijdragen aan de basis van het arrangement.Harmonisch werden de arrangementen ingewikkelder en dit had ook gevolgen voor de solo’s.Bands groei-den naar bigbands van 10 tot 20 musici (Chick Webb, Benny Carter, Jimmy Lunceford, Count Basie). De ritmesectie bleef onaange-past,maar de blazers werden groepsgewijs georganiseerd. Een in een aantrekkelijk arrangement verpakt thema werd gevolgd door solisten. Soms werden ook zangers ingezet uit een variant op de bluestraditie, de zogenaamde bluesshouters. Duke Ellington ontwik-
kelde van pianist tot bandleider, componist en arrangeur. Met musici als saxofonist Ben Webster en trompettist Cootie Williams in zijn band kon hij arrangeren op specifieke eigenschappen van de solisten. Ellington merkte de jonge bassist Jimmy Blanton op die ook de voor de bassist eerste bevrijdende stappen naar de bebop zette. Ook kleinere combo’s blijken het goed te kunnen doen, zo-als de samenwerking van zangeres Billie Holiday met Teddy Wilson. Ondanks dat jazz populair gemeengoed van het Amerikaanse en Europese publiek geworden was en er meer orkesten met zowel zwarte als blanke musici ontstonden bleef in de uitgaanswereld de rassenscheiding echter nog steeds bestaan. Klarinettist Benny Goodman gebruikte voor zijn kleinere bezetting naast de blanke drummer Gene Krupa de zwarte vibrafonist Lionel Hampton en pianist Teddy Wilson en ook gitarist Charlie Christian (zie ook bij
bebop). Ook in grotere orkesten bleek hij het geen probleem te vinden belangrijke optredens te doen met gemengde orkesten. Door zijn bekendheid werd dit mogelijk. Billie Holiday maakte een aantal opnamen van Strange Fruit.In Europa valt Django Reinhardt op door zijn innovatieve stijl.Tot na de Tweede Wereldoorlog vierde de Swing hoogtij. Na het ontstaan van de bebop in de jaren 40 bleef de swing bestaan en is tot op de dag van vandaag niet meer weggeweest. In Nederland werd op 5 mei 1945 de Dutch Swing College Band opgericht. Later volgden onder meer de Down Town Jazz band, New Orleans Syncopators en de Dixieland Pipers.
Harlem Jump
Geleidelijk aan werd New York toch toonaangevender dan Kansas City. In het New Yorkse Harlem danste men extreem energiek de Jitterbug op een stijl die sterk swingend was met een combinatie van boogiewoogie en blues shouters. Belangrijke vertolkers wa-ren Lionel Hampton en Illinois Jacquet.
Bebop
In het begin van de jaren veertig begonnen muzikanten te zoeken naar een stijl waarmee de solo’s minder beperkt werden en er meer dynamiek mogelijk was. Zij vonden de ‘oude stijl’ te beperkt voor hun muzikale kunnen. Gitarist Charlie Christian speelt har-monisch gecompliceerder dan in de swingtijd gebruikelijk, de pianist Thelonious Monk zoekt manieren om harmonie en ritme te ver-sterken die nog niet bij iedereen aansluiting vinden (de muziek van Monk werd ook wel zombie-muziek genoemd). De aftrap wordt met name gegeven met trompettist Dizzy Gillespie en saxofonist Charlie Parker. Door het ontbreken van opnamen in de eerste helft van de jaren veertig (een frictie tussen de industrie en de muziekvakbond) hebben we geen goed beeld van wat er in die tijd heeft plaatsgevonden. Merkwaardig genoeg zijn er geen of weinig interviews gemaakt met musici of opnametechnici uit die tijd over deze verandering.De oplossing werd gevonden in de verandering van het ritme en de verrijking van harmonie. Het ritme werd niet meer tweeledig (zwaarlicht) gespeeld maar werd vierledig en kreeg een stromend karakter. Ritmische accenten konden hierdoor vrijer worden geplaatst zonder het ritme te verstoren. Harmonie werd krachtiger door dwingendere samenklanken en thema’s te gebrui-ken. Daarmee ontstonden meer muzikale mogelijkheden en kon er meer worden ‘uitgepakt’. Dat werd nog versterkt omdat het dans-bare karakter van de Swingmuziek werd losgelaten, waardoor de muziek op zichzelf kwam te staan. De vroege bebop klinkt meestal energiek en virtuoos en soms wat grillig.In Europa, door de oorlog verstoken van de ontwikkelingen is gitarist Django Reinhardt een van de eersten die de bebop oppakt.Eind jaren veertig werden ook Cubaanse elementen in de Bebop opgenomen.De term “bebop” is een zogenaamde onomatopee oftewel een klanknabootsing. Een veelvuldig toegepaste rif in de Bebop is be-bop-be-bop waarbij de -be- de hoogste klank is. Hieraan dankt de muziekstijl waarschijnlijk zijn naam.De podiumact is nu ook grilliger; petten en zonnebril-len en sikjes. De galante jaren 30-stijl wordt vervangen door eigenzinnigheid. De kleine ensembles blijken wendbaarder en sneller dan de grote dansorkesten en daarmee mins-tens zo spectaculair. De vaardigheden (produceren van tempo en harmonie) nodig voor het spelen van bebop zijn hoger dan in de swingtijd en dat gold ook voor het begripsvermogen van het publiek. De zwarte bevolking gaat het beter af, maar in het blanke publiek zijn in de beginjaren van bebop maar weinig liefhebbers te vinden. Een deel zal af-zwaaien naar de jive en de rock–’n–roll die niet lang daarna ontstaan uit de in de midden jaren 40 erg populaire Harlem Jump (zie hier-boven) van de zwarte rhythm- en bluesorkesten (zoals Eddie Vinson) en de blanke Western Swing.
Revival
Niet iedereen was te spreken over de plotselinge opkomst van de bebop. Bij het blanke publiek ontstaat nieuwe belangstelling voor de eerste jazz-stijlen. Musici als Louis Armstrong en Sidney Bechet varen er wel bij. Bunk Johnson krijgt om te kunnen spelen een gebitsprothese.Onder andere Lu Wattersen Turk Murphy speelden liever de eerdere muziek uit New Orleans van met name zwarte musici. Zij kwamen bijeen in San Francisco en formeerden de Lu Watters Yerba Buena’s jazzband, speelden zoals Joe “king” Oliver met twee cornetten in de lead en fristen het ritme op door met name accenten te leggen op de afterbeat (tweede en vierde tel).
Aan de Amerikaanse westkust ontwikkelde zich een stijl die teruggreep naar de Ragtime en die ook wel Frisco jazz genoemd wordt. Vooral Turk Murphy, Bob Scobeyen het orkest van Disneymedewerkers The Firehouse Five Plus Two spelen hier een stimulerende rol.Sommige jazzliefhebbers zien de terugkeer naar de oudere stijlen als een terugval of simpelweg de voorkeur van een financieel succes boven muzikale ontwikkeling. Hoe het ook zij, net zoals bij swing is de ‘revival’ tot op heden actief (zie hieronder).
Cooljazz
Kort daarop ontstond – als reactie op de opzwepende bebop – de cooljazz, waarvan Miles Daviseen van de belangrijkste en bekend-ste vertolkers was (zie albums Birth of the Cool en Kind Of Blue).Cooljazz klinkt minder grillig, subtieler en serieuzer en men lijkt meer op zoek naar de schoonheid en organisatie dan naar extase. Hier ontstaan ook de aanzetten tot het gebruik van modale tech-nieken die evenwichtiger klinken dan de dwingende samenklanken uit de vroege bebop.Een bijna wringende combinatie is te horen in ‘The Man I Love’ op het album ‘Miles Davis and the Modern Jazz Giants’ waar Miles Davis en Thelonious Monk samenspelen en – zo gaat het verhaal – bijna op de vuist gingen door Monks sterk dwingende harmonieën tijdens het spel van Davis. Is er ook een streven naar samenklinkende maar zelfstandige langere melodielijnen (polyfonie), dan wordt daar eerder de naam ‘Westcoast’ aan gegeven. Denk hierbij aan de doelbewust akkoordinstrumentloze bezettingen met Gerry Mulligan en Chet Baker en de moeilijker classifi-ceerbare pianist Lennie Tristano. De muziek krijgt hierdoor een georganiseerdere indruk. Het valt op dat verhoudingsgewijs veel blanke musici hiermee actief zijn.Muzikanten die kunnen worden gerekend tot de Cool-Jazz zijn ook Chet Baker, Dave Brubecken
Paul Desmond, Stan Getz, Lee Konitz, Art Pepper, Russ Freeman en in Nederland Ann Burton en Rita Reys.Het innovatieve en or-ganiserende karakter v.Cooljazz is blijven voortbestaan en zien we in latere tijden in initiatieven van Toots Thielemans (Bluesette),
Joe Vanenkhuizen (die een voorkeur heeft voor 6/8 maatsoorten) en slagwerker Pierre Courbois die doelbewust andere metrums gebruikt. In de aanloop naar de Freejazz (zie hieronder) wordt ook naar nieuwe ritmisch vrijere mogelijkheden gezocht (Afrikaanse ritmen, vrij zwevend ritme, aanzienlijk complexere Indiase ritmepatronen) die dan echter minder ingetogen gebruikt worden (de aanpak van ‘My favorite things’ door John Coltrane).Het ingehouden karakter komt terug in het einde van de jaren 80 en 90 waar na het streven naar expressie een terugkeer is naar overzichtelijke structuur en harmonie, maar waarbij de intensiteit voorkomt uit contrasten met een ingehouden basis.
West Coast
Omdat de meeste musici die Cooljazz speelden uit Los Angeles kwamen werd Cooljazz ook wel met de term West Coast aangegeven.
Echter niet alle ‘West Coasters’ speelden ‘Cool’ en de Cooljazz werd ook elders gespeeld.East Coast Als tegenhanger werd in met name New York de lijn van de Bebop verder voortgezet. De muziek zou uiteindelijk uitmonden in Hard Bop.
Hard Bop
In contrast met de Cooljazz ontstond in de midden van de jaren vijftig de Hard Bop (ook wel Hard Bop Regression genoemd). Door-dat de Cooljazz aan de westkust van de V.S. enorm aansloeg (West Coast Jazz), vooral in Los Angeles alwaar de filmstudio’s waren gevestigd, hadden de jazzmuzikanten in New York weinig werk. Daarom gingen zij ertoe over een nieuwe, extraverte jazzstijl te introduceren die vol emotie was. De akkoordenschema’s werden eenvoudiger, veelal bluesschema’s, en het stuwende ritme werd weer belangrijk (waaronder het shuffle-ritme). Een link werd gelegd met de Gospelmuziek, alhoewel Hard Bop nooit in de kerk werd uit-gevoerd. Dit is terug te vinden in de titels van echte Hard Bop nummers als Moanin, The Preacher en The Sermon.De jaren vijftig en zestig zijn de jaren van de grootste populariteit van de Hardbop, maar de musici zijn populair gebleven tot op de dag vandaag. Nat Hentoff schrijft in de liner notes voor de Blakey Columbia LP met dezelfde naam uit 1957, dat de term “hard bop” is bedacht door authorcritic-pianist John Mehegan, jazz reviewer van de New York Herald Tribune in die tijd.Soul jazz ont-wikkelde uit de hard bop.Belangrijke muzikanten in de Hard Bop zijn onder anderen Art Blakey en zijn Jazz Messen-gers, Horace Silver, Clifford Brown, Miles Davis, John Coltrane, Cannon-ball Adderley, Sonny Stitt, Donald Byrd, Sonny Clark, Lou Donaldson, Kenny Drew, Benny Golson, Dexter Gordon, Joe Henderson, Andrew Hill, Freddie Hub-bard, Jackie McLean, Charles Mingus, Blue Mitchell, Hank Mo-bley, Thelonious Monk, Lee Morgan, en Sonny Rollins.
Soul jazz
Soul jazz was een ontwikkeling vanuit de hard bop met invloeden vanuit blues, gospel en rhythm-and-blues met kleine formaties.Een stereotype formatie is het (hammond)orgelcombo (ook wel Tenorgelcombo), bestaande uit een ham-mondorgel, tenorsaxofoon en drums als basis. Belangrijke souljazzorganisten zijn Bill Doggett, Charles Earland, Richard “Groove” Holmes, Les McCann, “Brother” Jack McDuff, Jimmy McGriff, Lonnie Smith, Lou Donaldson, Big John Patton, Don Patter-son, Reuben Wilson, Jimmy Smith en
Johnny Hammond Smith.Tenorsaxofoon en gitaar zijn belangrijk in soul jazz; soul-jazztenors zijn Gene Ammons, Eddie “Lockjaw” Davis, Eddie Harris, Houston Person, en Stanley Turrentine; en de gitaristen als Grant Green en George Benson. Andere belangrijke bijdragen kwamen van altsaxofonist Lou Donaldson en Hank Crawford, trompettist Blue Mitchell, drummer Idris Muhammed (Leo Morris).Anders dan hard bop, legt soul jazz meer de nadruk repeterende grooves en melodische thema’s en de improvisaties zijn doorgaans minder ingewikkeld. Soul jazz ontwikkelde zich in de late 1950s en bereikte het publiek met de release van The Cannon-ball Adderley Quin-tet in San Francisco en was op het hoogtepunt in de midden tot eind jaren zestig, hoewel veel souljazzmusici populair zijn gebleven.Bekende souljazz-opnamen zijn Lee Morgans “The Sidewinder” (1963), Herbie Hancocks “Cantaloupe Island” (1964) (gesampled door US3 in “Cantaloop”), Horace Silvers “Song for My Father” (1964), Ramsey Lewis‘ “The In Crowd” (1965) en Cannonball Adderley’s “Mercy, Mercy, Mercy” (1966) (Gebruikt door The Buckinghams in een popnummer).Soul jazz zou een grote bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de Jazz-funk in de jaren zeventig.
Free Jazz: het verlangen naar maximale vrijheid
Enerzijds werd in de Souljazz jazz toegankelijk gemaakt, anderzijds werden grenzen van harmonie en ritmiek opgezocht en over-schreden (John Coltrane, Pharoah Sanders). Het resultaat was vrijere en expressievere geïmproviseerde muziek, soms met een bij-na religieuze extase.De mate waarin er een basis wordt gebruikt voor improvisatie leidde tot muziek-ethische meningsverschillen over improvisatie. Discussies over dit onderwerp -via publicaties en in forums- zijn in deze tijd verhit. De een streeft muziek zon-der enige afspraak of stereotypering na (gelijk opvattingen van John Cage), de ander zag het als een onvermijdelijk deel van een muzische persoonlijkheid. Omdat in de freejazz de improvisatie in alle vrijheid als hoofddoel wordt gezien boven het brengen van een melodie of thema, bevinden we ons hier op een overgangsgebied. Immers, als alles gebruikt kan worden, zijn er ook geen spe-cifieke eigenschappen die muziek tot jazz, klassiek of pop kunnen classificeren, vergelijkbaar met het loslaten van de figuratieve schilderkunst. Los van de relevantie hiervan, accepteren jazzliefhebbers de freejazz als een onvermijdelijke consequentie van ge-ïmproviseerde muziek, maar willen sommigen wegens het ontbreken van of vasthouden aan een uitgangsmelodie, uitgangsthema of uitgangsstructuur het resultaat geen jazz meer noemen. Interessant is derhalve het probleem van de definitie van jazz bij moderne meng-vormen (zie hieronder) waarbij juist te grote afwezigheid van improvisatie als argument wordt gebruikt. Als (theoretische) kritiek op de freejazz wordt gebracht dat ook het vermijden van elke beperkende factor nog steeds een stijlkenmerk, een manië-risme is, tenzij wellicht met gebruik van zen-opvattingen zoals bij John Cage (men kan niet het doel hebben doelloos te zijn). Het momentauthentiek spontaan ten gehore brengen van ‘Maple Leaf Rag’ is een onderdeel van de ‘happening’ geworden en het uitblijven van variatie zal als een spanningsveld worden ervaren. Er vindt een andere muzikale activiteit plaats dan het spelen van het opzichzelfstaande ragtimestuk.Omdat doelbewust vrijheid werd nage-streefd zien we in deze tijd een zoeken naar meer variatie in het instrumentarium en muzikale omgang. Wat gezien werd als exotisme was welkom; tampoera, harp (Alice Coltrane), elektronica, meer percussie, vrijer stemgebruik, reageren op toeval, te laat binnenkomen en tijdens een concert weglopen. Alles werd toegestaan om de expressie te verruimen en maximaal gebruik te maken – en aanwakkeren – van de muzikale mogelijkheden van het moment, zonder ‘verstoring’ van stijlkenmerken of afspra-ken.Eind jaren vijftig waren het Sun Ra en met name Ornette Coleman die de free jazzstroming begonnen: een van de beginpunten was Colemans album Free Jazz (1960); daarop speelden twee kwartetten, ieder één kant van het stereokanaal, die 38 minuten lang improviseerden zonder enige afspraak. Latere musici waren Albert Ayler en Eric Dolphy.In Nederland zijn de Nederlandse musici Misha Mengelberg, Willem Breuker en Han Bennink en het ICP Orchestra actief (zij gebruikten en gebruiken nog steeds de term instant composing in plaats van improvisatie). Ook het samenwerkingsverband van het Italiaanse ensemble ‘Zu’ met de saxofonisten Mats Gustafsson en Luca Mai is een voorbeeld van hedendaagse vrijere muziek.De freejazz heeft ervoor gezorgd dat het werkgebied van musici groter is geworden. Er zijn dan ook jazzmusici die traploos een op-windende uitstap maken vanuit de hardbop naar freejazz of er tegenaan schuren.Terwijl de free jazz commercieel onaantrekkelijk bleek, ontstond tegelijkertijd de veel beter verkopende fusion (zie hieronder).
Fusion
Aan het einde van jaren zestig slaat Miles Davis een nieuwe weg in. Hij gaat met zijn groep jazz mengen met populaire muziek, voor-namelijk rock. Vandaar wordt fusion ook wel jazzrock genoemd. Het album Bitches Brew van Miles Davis wordt vaak beschouwd als het startsein van deze stroming. Muzikanten als John McLaughlin, Herbie Hancock, Chick Corea, Joe Zawinul, Tony Williams die allen met Miles Davis speelden beginnen met hun eigen fusion groepen: Lifetime, Mahavishnu Orchestra, Weather Report. Anderen beschouwen Larry Coryell als de eerste die reeds in 1966 met een ‘fusion’ tussen jazz, rock en blues experimenteerde, eerst in 1966 bij Chico Hamilton, in 1967 bij de Free Spirits en in 1968 bij Gary Burton. Fusion als stijl blijft populair gedurende de jaren zeven-tig. De Nederlander Rob Franken is te horen op meer dan 400 opnamen, met name op de Fender Rhodes Piano. De Belgische gitarist
Philip Catherine wordt internationaal tot de groten van de jazzrock gerekend en maakte behalve eigen albums ook talrijke opnames als begeleider van jazzlegendes als Dexter Gordon en Stéphane Grappelli, Charles Mingus, Benny Goodman, Toots Thielemans en
Neobop: eenvoud als intensiteit
Eind jaren 80 volgt na het streven naar maximale expressie en vrijheid wellicht gelijk de minimalmuziek (Steve Reich, Arvo Pärt), neoklassiek (Samuel Barber) en meer esthetische muziek (Ton de Leeuw) in klassieke muziek, zelfs als dit geen harmonische of melodische klanken zijn (Sofia Goebai-doelina)- de behoefte naar een andere intensiteit gebaseerd op het versterken van de be-leving door uitvergroten van verschillen en klanken. Dit gebeurt derhalve op een meer ingetogen wijze met gebruik van enige dyna-miek (verschillen).De muziek is doorgaans overzichtelijk en lijkt enkele melodische en harmonische componenten te willen benadruk-ken in plaats van er veel te spelen. Hiervoor is een zeker evenwicht nodig tussen het decor en het muzikale verhaal. Deze muziek klinkt soms traagbezwerend. Voorbeelden zijn James Carter op ‘The Real Quiet Storm’ en Joshua Redman op ‘Moodswing’. Hoewel dit niet een revival is van de Cooljazz is wel een overeenkomstige beweging te herkennen vanuit de Freejazz, gelijk van Bebop naar Cool.
Het heden en de toekomst
De jazzmuziek mengde zich vanaf de jaren zestig langzamerhand met populaire muziek, en ook de bebop- en swing-jazz evolueert, waarbij te denken valt aan stijlen als neo-bop, nu-jazz, acid-jazz, modern creative en free-jazz. De term jazz staat nu voor een veel breder scala aan muziekgenres dan in de jaren dertig en veertig het geval was. Muziek evolueert, de jazzmuziek dus ook. Steeds nieuwe stijlen van jazz dienen zich aan, evenals ontelbare soorten van mengvormen met pop, soul, funk en rock en wereldmuziek.
Jazz-fusion en latin-jazz (zoals de formatie Nueva Manteca) zijn daar voorbeelden van. In de jazz-wereldmuziek combineert Re-naud Garcia-Fons familieleden van de tango met jazz. Vooral de verschillen in de aan- en afwezigheid van expressie en improvisatie-ruimte worden steeds groter.Er zijn nu nog maar weinig musici over die de oudere stijlen zoals New Orleans en Dixieland trouw zijn gebleven. Echter, door de grotere beschikbaarheid van geluidsdragers en informatie-uitwisseling kunnen nieuwe musici zich verdie-pen in deze stijlen en een nauwkeurige en gegronde waardering ontwikkelen. Er is daarom altijd belangstelling gebleven, zowel bij (amateur)musici als luisteraars, zowel vanuit plezier als muziekhistorisch en uitvoeringstechnisch perspectief (Wynton Marsalis).
Ook blijft er nostalgieloze belangstelling bestaan voor de prestaties van de vroegere musici. Hiervan getuigt Jules Deelder met zijn cd-compilaties en radioprogramma’s met doorgaans energieke uitvoeringen uit met name de bebop, hardbop en eastcoast. Jong talent dat van de jazzopleidingen van de conservatoria komt kan de levende muziek laten voortbestaan, na andere muziek in zich te hebben opgenomen. Zij kunnen – als een resultaat van de twintigste eeuw – een grote waaier aan muziek gebruiken en maken, en daarmee toch individueel authentiek zijn.
Levende muziek?
Sinds de komst van beheersbaarheid en toegankelijkheid van digitale geluidsreproductie worden opgenomen stukjes jazz verwerkt in popmuziek (lounge en jazz-dance). Ook worden er compilaties gemaakt op cd met onder andere jazz uit verschillende stromingen die gezamenlijk een (uitgaans)sfeer opwekken, zoals de Blue Note Trip-serie samengesteld door DJ Maestro, voortgekomen uit het live kiezen van muziek op geluidsdragers door diskjockeys in uitgaansgelegenheden. Hoewel meestal deze compilaties en fragmen-tarische toepassingen doorgaans minder expressief zijn komen op deze wijze de jongere generaties ook in contact met (afgeleiden van) de jazz.Door het machinaal re-produceren van opgenomen geluid in plaats van zelf spelen van een muzikaal gegeven zijn er geen of beperkte live-variatiemogelijkheden en is de vrijheid van improvisatie afwezig. Maar mengvormen zoals het samenwerken van disk-jockeys en spelende muzikanten zoals Wicked Jazz(voornamelijk dansbare muziek) en de al eerdere initiatieven van Ben van den Dungen en J.Hoogendijk komen hieraan weer tegemoet. Voor- en tegenstanders van deze ontwikkelingen zijn overal te vinden en soms zijn de discussies verhit. Beide kampen hebben goede argumenten, maar vaak zijn deze niet op de zelfde basis geënt; is mu-ziek met afwezigheid van elektrische gitaren en de aanwezigheid van blaasinstrumenten en een soepel ritme maar zonder dat het muzikale doel live-improvisatie is nu wel of geen jazz ?
Jazzstandards
Muziek die zich goed leent als basis voor improvisatie, kan eindeloos opnieuw worden gebruikt. Door de jaren heeft een aantal wer-ken zich vastgezet in het collectief geheugen van jazzmusici. Deze worden jazzstandards genoemd. Het be-treft doorgaans werken waarvan beroemde uitvoeringen zijn opgenomen en die sterke melodische en/of harmonische of juist modale eigenschappen hebben.
Harmonische en ritmische kenmerken Kenmerkend aan jazz (vooral de modernere varianten, maar met uitzondering van free jazz) is het hernieuwd gebruik van allerlei kerktoonladders en gebruik van complexe akkoorden; vrijwel ieder moment wordt met septiem,
none, undeciem, tredeciem geharmoniseerd. ‘Kale’ akkoor-den zijn een hoge uitzondering.De meeste vormen van jazz swingen, dat wil zeggen, er wordt gebruikgemaakt van de “triolenfeel” met swingende achtsten. Dit houdt in dat loopjes vanop papier allemaal even lange (achtste) noten zo worden gespeeld dat de oneven achtsten ongeveer tweemaal zo lang duren als de even achtsten. Dit wordt ook wel genoteerd in de vorm van paren van een achtste noot met een punt gevolgd door een zestiende noot (duurverhouding 3:1 in plaats van 2:1), maar dat wordt dan toch meer gespeeld in een 2:1 verhouding.Jazz is wat Wittgenstein een Typusbegriff noemde: alle kenmerken van jazz zijn ook in andere muziek terug te vinden. Het is de combinatie die de ware jazz onderscheidt. Grensgevallen geven echter te denken: hoe moet de jazzsuite van de “klassieke” componist Stravinsky worden geplaatst, en hoe de suites voor groot orkest die “jazz-musicus” Duke Ellington in zijn latere leven schreef? Veel in jazz gebruikte muziekinstrumenten Veel instrumenten zijn bruikbaar voor jazz, een exclusief jazzinstrument bestaat feitelijk niet, al zijn er wel instrumenten die met name door gebruik in de jazz bekendheid genieten (meestal dan ook in combinatie met een beroemde bespeler ervan):banjo – basgitaar – contrabas – cornet – drumstel – dwarsfluit – hammondorgel – klarinet – mondharmonica – piano – saxofoon – semi-akoestische gitaar – trombone – trompet – vibrafoon
Beroemde jazzmuzikanten : Zie Lijst van jazzmusici
Jazzstijlen Zie Lijst van muziekstijlen per genre Jazz
Belgische jazz Zie Jazz in België
Nederlandse jazzorkesten Metropole Orkest – Dutch Swing College Band – Harbour Jazzband – Jazz Orchestra of the Concertgebouw – The Skymasters – The Ramblers – Monsieur Dubois – Dixieland Crackerjacks – Alice in Dixieland Jazz Connection
Jazzcomponisten Zie Lijst van jazzcomponisten.
Beroemde hedendaagse jazzensembles Aka Moon (Belg.) – Big Phat Band (VS) – Bob Mintzer Big Band(VS) – Brussels Jazz Orchestra (Belg.)– Carla Bley Bigband (VS) – Dave Holland Bigband (VS) – Flat Earth Society (Belg.) – ICP Orchestra – Jaga Jazzist (No.) – Jazz Orchestra of the Concertgebouw (JOC) (Ned.) – Joe Vanenkhuizen Europeanjazz Trio (Ned.) – Maria Schneider Orchestra (VS) – Mathew Herbert Bigband(UK) – Metropole Orkest – New Cool Collective (Ned.) – Skalbeaggar – Tetzepi – Vienna Art Ensemble(Oos.)
