Nationalisme is een politieke ideologie die stelt dat de staat als politieke eenheid moet voortvloeien uit de natie als sociaal-culturele eenheid.Veelal gaat dit gepaard met een idee van exceptionalisme met betrekking tot de natie. Natio-nalisme kan gebruikt worden om de sociale cohesie te bevorderen kan worden van de eigen groep of ingroup, maar kan tegelijkertijd leiden tot uitsluiting van groepen die niet worden beschouwd als leden van de natie (outgroup). Er zijn verschillende vormen van nationalisme te onderscheiden, waar-

nder staatsnationalisme, cultuurnationalisme, etnisch nationalisme, nationaalsocialisme, romantisch nationalisme, liberaal nationalisme, politiek nationalisme, burgerlijk nationalisme, imperialistisch nationalisme, dekoloniserings- ofwel bevrijdingsnationalisme en economi-sch nationalisme. Een aantal van deze 'nationalismen' hangen met elkaar samen, sommige geven ontwikkelingsfasen aan en gaan in el-kaar over, andere laten alleen een bepaalde invalshoek zien die dan gecombineerd moet worden met een van de bredere nationale stro-mingen. Veelal is er een bepaalde mate van overlapping tussen deze nationale uitingsvormen. Nochtans is nationaalsocialisme een ex-tremiteit die strikt genomen niet als nationalisme kan worden omschreven, omdat de nazi-ideologen de verovering van grondgebied op het oog hadden om Lebensraum te verkrijgen voor het nog te scheppen Arische superras. Daarbij speelden historische bewoners en cultuur van die gebieden geen rol, behalve als zij propa-gandistisch in een pseudo-historisch perspectief als Duits of Arisch konden worden voorgesteld. Beter is het om dit nationalisme als racistisch imperialisme aan te duiden. Het verschijnsel nationalisme kwam op met de opkomst van het begrip natie (afgeleid van het Latijnse natio wat betekent 'volksstam') aan het einde van de achttiende eeuw. Het is sterk verbonden met het proces van modernisering sindsdien. In Duitsland ontstond een cultuurnationalisme, terwijl in Fran-krijk staatsnationalisme sinds de Franse Revolutie naar voren kwam. Waar deze stromingen aanvankelijk liberaal en progressief waren, gold dat niet voor het etnisch nationalisme dat opkwam in Centraal- en Oost-Europa. Nationalisme was gedurende de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw een van de grootste politieke bewegingen, met onder meer uitgevonden tradities en natio-

nalistische geschiedschrijving tot gevolg. Buiten Europa begon het nationalisme vooral vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw terrein te winnen.

Oorsprongen

Volgens verschillende historici, onder wie Eric Hobsbawm, heeft het nationalisme jakobijnse wortels.[1] Het nationalisme wordt daar-bij beschouwd als een uitwerking van de ideologie van de volkssoevereiniteit. Het Franse staatsnationalisme ontstond in de tijd van de Franse Revolutie en kenmerkte zich in eerste aanleg als liberaal en progressief. Het stond sindsdien model voor zich elders ontwikke-lende nationalismen en was daarin een kader voor de democratische emancipatie van de staatsburgers. Echter, in het etnisch nationa-lisme of volksnationalisme van Centraal- en Oost-Europa was een geheel andere ontwikkeling gaande. De volkeren hier leefden in su-pra- en multinationale staten, zoals Oostenrijk-Hongarije, het Russische en het Ottomaanse Rijk, en konden hun politiekstaatkundige emancipatie niet binnen deze staten verwezenlijken. Zij streefden daarom naar een eigen nationale staatsvorm waarbinnen zij zich politiek zouden kunnen emanciperen. Hun uitgangspunt was daarmee niet het bestaande staatsburgerschap, maar het behoren tot een volk (etniciteit). Soevereiniteit was voor hen, anders dan in het staatsnationale denken, niet in de bestaande staat verankerd maar in een volk. Pas na het stichten van een op dat volk gebaseerde nationale staat zou politieke emancipatie tot een staatsburgerschap ont-wikkeld kunnen worden. Na de Eerste Wereldoorlog zou dit ook het uitgangspunt worden in de vredesregelingen die uit de ontbonden multinationale grootmachten een aantal nieuwe nationale staten schiepen. Deze hadden een staatsburgerschap die nationaal innerlijk verdeeld was omdat aan elke nieuwe staat aanzienlijke nationale minderheden op zijn grondgebied werden toegewezen. In dit deel van Europa kwam de staatsvorming aldus in de schaduw van de nationale identiteitsvorming te staan. De nationale staat werd daar uit-eindelijk het resultaat van de nationale identiteit, en niet de vormgever zoals in West-Europa. Na de Tweede Wereld-oorlog zou dit spanningsveld gewelddadig opgelost worden door massale nationale ofwel etnische zuiveringen, waarin de staatsburgerschap werd beperkt tot de nationale volksgenoten en nationale minderheden over de staatsgrenzen werden verdreven. In feite zijn de West en de Midden-Europese staten als staatsnationale constructies aan elkaar gelijk geworden maar de weg daarheen is voor die eerste evo-lutionair en voor die laatste dramatisch en traumatisch ge-weest. Nog steeds speelt dit, tot onbegrip en misverstand leidende, ver-schil een rol in de verhouding tussen de Europese staten en in het begrip voor de tegenstellingen tussen natie en nationale minderheid in de Midden-Europese staten. Deze tegenstelling tussen West- en Midden-Europa speelde overigens ook, maar dan alleen in de dis-cussie, in West-Europa waar het staatsnationalisme al vroeg werd genuanceerd. Zo zocht Rousseau naar een legitimiteit voor de macht van een regering. De gedachte dat een opperwezen de regering haar legitimiteit gaf was in het achttiende-eeuwse Frankrijk in kringen van verlichte filosofen niet meer aanvaardbaar. Hun opvatting wordt modernisme genoemd. Een andere belangrijke strekking is het etnosymbolisme (Anthony D. Smith) dat stelt dat moderne naties weliswaar in de moderne tijd werden gevormd, doch wel met de (etnische) elementen uit het verleden en op basis van een gedeelde symbolische wereld. Nog weer andere opvattingen verdedigen de fundamentalistische stelling dat moderne naties in werkelijkheid op voorlopers uit de tijd van de Volksverhuizingen of de klassie-ke Oudheid teruggaan (perennialisme) en deze in moderne vorm voortzetten. Er bestaat op dit ogenblik geen algemeen aanvaarde ver-klaring voor de oorsprong van nationalisme en dat geeft aan dat dit begrip niet zonder nadere verklaring is te gebruiken. Toch blijft ondanks de pluriforme betekenis nationalisme een waardevol discussiebegrip omdat het een juridisch en politiek fundamenteel pro-bleem stelt door te bepalen dat een staatsburgerschap 'als volk' soeverein is, wat impliceert dat de mensen die tot dat volk behoren, boven de adel en de monarchie, het onvervreemdbaar recht hebben zichzelf te besturen en daartoe hun wetten op te stellen. Dit recht strekt zich dan uit tot de grenzen van hun staat - de nationale staat - en maakt daarbinnen onderscheid tussen degenen die tot het staatsvolk horen en die als nationale minderheden daar buiten staan. Dit was overigens de basis van de natiestaat waarop de po-litieke betrokkenheid en participatie zich tot democratie zouden ontwikkelen. In dit kader is het derhalve een onontkoombare voor-waarde om te bepalen wie en op welke gronden behoort tot deze politieke natie en wie daar buiten staat en mogelijk tot een andere natie behoort. Het gematigd nationalisme kan zich enten op een parlementaire democratie,maar het extreme,anders gezegd radicale,

nationalisme tijdens het interbellum zag in democratie een verzwakking van de volks- en de staatskracht, vooral als nationale minder-heden daarvan gebruik konden maken om rechten op te eisen die de staatkundige uniformiteit bedreigden. In sociaal-economisch op-zicht streefden nationalisten een afgesloten eenheid na, anders gezegd een nationale markt.Het corporatisme ontwikkelde zich daar-binnen. Het belang van de natie eiste eenheid van het volk, en democratie was geïnstitutionaliseerde verdeeldheid. Dat gold overigens ook voor het communisme, dat de klassentegenstellingen benadrukte en het begrip volk beperkte tot de arbeidersklasse om het, al-thans theoretisch, boven alle volken te stellen en zodoende inter- of supranationaal te worden. Vele theoretici, zoals David Miller, zien in de nationale staat het kader waarop zich een republikeinse democratie kan vestigen. Een republikeinse democratie bestaat er-uit dat de burgers bereid zijn hun opvattingen te veranderen als anderen steekhoudende argumenten aanleveren en deze houding ver-eist onderling vertrouwen. De kans dat dit onderlinge vertrouwen zich voordoet is het grootst als solidariteit en wederzijdse (h)er-kenning van de burgers onderling al in het behoren tot één volk gegeven zijn, derhalve in de national(istisch)e staat. Ondanks deze discussies is in West-Europa en Amerika het staatsnationalisme steeds de dominante vorm van nationalisme gebleven, een waarin de natie wordt gedefinieerd als de burgerschap van de bestaan-de staat, die in principe verschillende volken of etniciteiten kan omvat-ten, zoals in immigrantenstaten en met name in de Verenigde Staten expliciet tot uitdrukking komt. Het formele staatsburgerschap is hier uitgangspunt. Het onder-scheidt zich daarmee van het etnisch nationalisme dat juist een staat wil vormen vanuit één specifiek, tot natie geëvolueerd, volk.In het staatsnationalisme behoort men pas volledig tot de natie als men zich solidariseert en identificeert met de de wetgeving, gewoontes en normen, de geschiedenis en de taal van de staat. In het staatsnationalisme wordt de nationale identiteit bewust en programmatisch vormgegeven door het onderwijs en de media, om na enkele generaties een vanzelfsprekendheid te worden. In West-Europa is de aanvankeljike plurifomiteit van culturen en identiteiten opgelost in een staatsnationale eenheid met hooguit regionale en sociale differentiaties. In Midden-Europa is de pluriformiteit in de staten die in 1919-1921 werden gesticht eerst met assimilatiedwang onderdrukt, en na 1945 ra-dicaal opgelost door etnische zuivering van minderheden die niet inpasbaar ge-acht werden binnen de uniforme nationale identiteit van de staat. Of die daarmee in strijd bleken omdat zij verwant waren aan de nationale identiteit van een naburige staat waaraan zij hun loyaliteit hadden betuigd.

Nationalisme links of rechts?

In het politiek spectrum is nationalisme moeilijk in te delen bij links of rechts. In de beginfase, in het begin van de 19de eeuw, wilde het de samenleving revolutioneren en moet het dus links genoemd worden. In latere ontwikkelingen werd het nationalisme in de grote staten imperialistisch-expansionistisch en moet het als rechts gelden. Nationalisme bestaat in extreemlinkse vorm (nationaal-bolsje-wisme), in extreemrechtse vorm (fascisme en nationaalsocialisme), maar ook in 'gewoon' linkse en 'gewoon' rechtse vorm (respectie-velijk linksnationalisme en liberalisme/conservatisme). Daarnaast was er in de twintigste eeuw sprake van bevrijdingsnationalisme in de voormalige koloniën,die zich tot soevereine staten ontwikkelden.Nationalisme is hoe dan ook een belangrijke constituerende kracht geweest v.d. moderne samenleving. Ondanks deze nuanceringen is het begrip nationalisme belast met een odium dat het onlosmakelijk verbonden wil zien met staatsimperialisme en fascisme. Het wordt dan als scheldwoord gebruikt waarmee het geen verheldering aan-brengt in actuele discussies over, bijvoorbeeld, de Europese integratie. Historisch gezien, in de 19de eeuw, fungeerde het nationa-lisme veeleer als progressieve (linkse) kracht, in die zin dat het streefde naar de emancipatie (ontvoogding) van volkeren. Tijdens de revolutiegolf van 1848 ging liberale emancipatie vaak samen met nationale ontvoogding; zowel liberalisme als nationalisme konden toen nog gelden als emanciperende bewegingen. Naarmate echter de eigenheid van het volk centraal begon te staan, gericht op een cultu-reel homogene stilering van de volksidentiteit (nationale identiteit) en dientengevolge de dwang op afwijkende minderheden zich daaraan te conformeren, dan wel de strijd aan te gaan om de hegemonie, evolueerde het nationalisme in de richting van een veeleer rechtse (conservatieve) kracht waarin de vorming van een eigen nationale staat centraal kwam te staan. Een goed voorbeeld vormt de

Vlaamse Beweging. In de 19de eeuw viel de Vlaamse Beweging soms samen met het streven naar emancipatie van de Vlaamse 'volks-mens'. In die zin was de beweging drager van een veeleer links, in ieder geval emancipatoir, streven. Naar het einde van de 20ste eeuw toe, naarmate Vlaanderen in economisch opzicht sterker werd dan Wallonië en dat ook politiek wilde verzilveren, ging de Vlaamse Be-weging zich steeds openlijker los maken van het unitaire staats-concept België.Voorheen was dat een extreem standpunt geweest, maar nu werd het algemeen.In de Vlaamse Volksunie werd dit standpunt politiek vertaald en door een groot deel van de Vlamingen ge-steund. Toen deze partij uit elkaar viel, gingen de extremisten een nieuwe formatie aan in het Vlaams Blok, later Vlaams Belang. De progressieven zochten een plaats in de nieuwe Spirit en de conservatieven in de Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA). Op dit punt is het Vlaamse volksnationalisme in brede pluriformiteit tegenover het Belgische staatsnationalisme (belgicisme), komen te staan, dat voor-namelijk in Brussel en in Franstalige partijen, en ook onder franskiljons in Vlaanderen zijn aanhang vindt.

Staatsnationalisme

Staatsnationalisme is een vorm van nationalisme waarbij de staat centraal staat.Als schoolvoorbeeld wordt het Franse nationalisme

aangegeven, dat zo zijn expansiedrift tijdens de Franse Revolutie kon legitimeren, maar dat weinig oog had voor de rechten van onder meer Bretoenen, Basken en Corsicanen omdat die principieel niet als relevante politieke categorieën werden beschouwd. Menige vorm van staatsnationalisme leidde tot inbreuken op de fundamentele regels van de democratie omdat het bevorderen van de homogeniteit en integriteit van de bestaande staat gesteld werd bo-ven de rechten van afzonderlijke groepen binnen de de staatsbevolking. Dat leidde tot discriminatie van etnische min-derheden en inbreuken op politieke of burgerlijke rechten. Als het staatsnationalisme zich wil distantiëren van andere vormen van nationalisme noemt het zich patriottisme (vaderlandsliefde).Het wordt gelegitimeerd door de actieve deelname aan de macht of rekening houdend met de wensen ervan van de inwoners van de staat (of v.d.dominante groep), zon-der rekening te houden met de etnische achtergrond van die inwoners. Het Europees nationalisme werd gaandeweg bepalend na het

Congres van Wenen (1815), te beginnen als een reactie op de nationaal indifferente staatsvormingen onder Napoleon Bonaparte. Inwoners van landen als Engeland, Frankrijk en Spanje hadden zich al eeuwenlang geconstitueerd op basis van een homogene staatsop-vatting over recht en cultuur een bewust van hun cultuur, tot uitdrukking gebracht in een 'staats'taal. Nieuwe staten als Italië en het verenigde Duitsland zouden volgen maar moesten deze ontwikkelingsgang in heel korte tijd doormaken. Door het politieke darwinisme lieten zij zich inspireren en men moet dan spreken van imperialistisch. Na de Eerste Wereldoorlog kwamen er bij de vredesverdragen zeven staten bij die hun nationale grondslag met grote druk en tegen even grote weerstand in, vorm moesten geven met nationalisme als basis van hun politiek: onderwijs, propaganda naar binnen en agressieve assertiviteit naar buiten. Hun strijd met elkaar en met de minderheden op hun grondgebied was een voedingsbodem voor het fascisme. Nationalisme ging in zijn extre-me vormen (integraal nationalisme, fascisme) vaak gepaard met het verheerlijken van de oorlog als een middel tot ge-nezing en versterking van een gede-genereerde natie. Dan konden heldendom en martelaarschap als offer aan de natie geïnterpreteerd worden, als verheerlijking met heldendaden uit het verleden in anachronismen en mythevormingen. Het onderwijs droeg daartoe bij door de geschiedenis van het moderne vaderland te selecteren, modelleren en reconstrueren als een uitkomst van historisch oorzakelijkheid. Daarin werd een pro-cesmatige continuïteit gesuggereerd die zich over vele eeuwen uitstrekte en die het moderne nationale elan terug wilde zien in die vele vorige generaties, die overigens nooit in een nationale gedachtewereld hadden geleefd. Nationale ceremonies kregen daarbij een rituele vorm met liederen, vlaggen en uniformen. Deze vorm was verwant aan traditionele religieuze ceremonies, en als zodanig voor de massa van de bevolking herkenbaar. Voor velen kon ze ook als substituut gaan dienen voor hun verdwijnende religiositeit. Dat is wel genoemd: 'nationalisme als seculiere religie' en 'nationalisme als vervangingsreligie', nl. voor de verdwijnende christelijke godsdienst. Overigens, wanneer modern nationalisme en traditionele religiositeit in één regie konden worden uitgevoerd, zoals in Polen en op de Balkan plaatsvond, versterkten ze elkaar wederzijds.

Volksnationalisme

Volksnationalisme, ook wel genoemd etnisch nationalisme, is een vorm die uitgaat van een volk. Dit volk vormt een natie, en die natie moet de basis vormen van de bestuurlijke eenheid. Volksnationalisme gaat er dus van uit dat het volk belangrijker is dan de staat en de basis vormt van de staat. Een volk wordt door volksnationalisten omschreven als een groep mensen met een gemeenschappelijke

taal, cultuur en geschiedenis.Hieruit volgt dus niet noodzakelijkerwijs dat ook de etniciteit of de religie,godsdienst of levensbeschou-

wing dezelfde moeten zijn, hoewel homogeniteit in dat op-zicht als voordeel wordt gezien omdat dat versterkend werkt. Voordat het volksnationalisme zich heeft geconcretiseerd in een nationale staat, staat het grondgebied niet vast omdat de criteria voor het be-trokken volk ter discussie staan. Het Nederlandse nationalisme is in dit verband zeer atypisch. Aanvankelijk verbonden het protestan-tisme en de burgerlijke moraal zich met de natie in wording. Omdat de helft van de bevolking, de meerderheid in de grensstreken en zeker in de generaliteitslanden, zich niet kon vinden in dit protestantse vroeg-nationalisme bleef het altijd beperkt in zijn gezag.Tij-

dens de emancipatie van de katholieken,vanaf ca 1850,ontwikkelde zich onder deze zeer grote minderheid een eigen variant op het Nederlandse nationalisme die zich stoelde op de situatie voor de opstand en de 80-jarige oorlog en affiniteit had met de Groot-Ne-derlandse gedachte. Dit nationalisme noemde het resultaat van de tachtigjarige bevrijdingsoorlog juist een bezetting, althans een machtsovername door een ptotestantse minderheid die ver-volgens het burgerrecht van de rooms-katholieke en ook andere gods-dienstige minderheden tot aan het eind van de 18de eeuw toe beperkte. Daarom juist wilde het zijn wortels zoeken in de middeleeu-wen en daarbij sloot het de zuidelijke Nederlanden (België) in. De in protestantse ogen nationale heldendaden werden op katholieke scholen als terreur en kerkschennis voorgesteld. De twee nationale opvattingen zouden in Nederland nooit een consensus over het nationalisme kunnen doen ontstaan zodat in vergelijking met andere Europese staten het Nederlandse nationalisme marginaal moest blijven. Latere pogingen, zoals die van de NSB, om zulke tegenstellingen alsnog te overstijgen, hadden slechts gering succes. De iden-tificatie met de eigen geloofsgroep bleef in Nederland tot in de jaren zestig v.d. 20ste eeuw sterker dan die met de natie. Nationaal (nationalistisch) onderwijs heeft nooit een basis gekregen in de Nederlandse praktijk. Openbaar onderwijs was in zekere zin nationaal maar vanuit een liberale visie. Alleen orthodox protestantse scholen noemden zich soms uitdrukkelijk 'christelijk-nationaal'. Later, halverwege de 19e eeuw, kwamen er in Europa bewegingen op om vanuit de veelheid van feodale en nationaal indifferente feodale staatjes grotere natiestaten te scheppen. Zoals Italië, dat met het volksnationalisme in 1866 zijn eenmaking kon legitimeren. Het Italiaanse volksnationalisme evolueerde hierin tot staatsnationalisme,gericht op één natie met etnische en politieke homogeniteit.Een ander voorbeeld was het Frankforter Parlement, dat in 1848 ijverde voor de oprichting van 'één Duitsland' voor alle inwoners van de Duitse staten. De liberalen sloten daarbij andere etniciteiten (taalgroepen) zoals Polen en Tsjechen niet uit, terwijl de nationalisten zich tot de Duitstalige bevolkingsgroepen wilden beperken. Dit parlement faalde echter en de Pruisische regeringsleider Otto von Bismarck zou de Duitse eenwording na ruim twintig jaar in 1870 dan toch te bewerkstelligen, maar op een smallere basis. Hoewel hij gebruikmaakte van het volksnationale sentiment, was zijn creatie staatsnationalistisch en in het bijzonder Pruisisch-staatsnationalis-tisch. Pas het succes van dit Duitse keizerrijk verzoende op den duur de nationaal dissidente groepen met dit nationale concept, hoe-wel dat niet zonder strijd ging, zoals in de tegen de katholieke hiërarchie gevoerde Kulturkampf.

Politiek nationalisme

Politiek nationalisme is het geheel van aansporingen gericht op gemeenschapsvorming en gemeenschapsbeleid dat zich onderscheidt van de aansporingen van universalistische denkrichtingen. Deze laatste beschouwen principieel alle aardbewoners als mogelijke bene-ficianten en uitdragers van de boodschap. Nationalisten richten zich tot een door uiterlijke kenmerken herkenbare, gelijktalige of geografisch lokaliseerbare mensengroep. De doelstellingen (waarden) die zij voorhouden zijn door hun wezen of door hun voorstel-lingswijze slechts waardevol voor de betrokken bevolkingsgroep en kunnen daarin voor andere groepen een bedreiging vormen. Johann Gottfried Herder, die stereotype wordt verweten dit nationalisme te hebben gegrondvest, was alles behalve een staatspolitiek natio-nalist. Hij stelde zijn centrale begrip 'volk'voor als een verzameling van principieel gelijkwaardige cultuurvormen die allen binnen de scheppingsorde van het Opperwezen hoorden. Elke cultuurvorm had weliswaar eigen merites, was anders maar in haar waarde gelijk. De Schepper onderscheidt immers in vorm maar niet in waarde. Herder werd daarom in de nationale opwekkingsbewegingen van de kleinere Slavische volken vereerd als 'vader der Slaven'. Een ander woord voor nationalisme in zijn politieke vorm is soevereinisme; het Franse Front National is daarvan een treffend voorbeeld.

Debatten rond de term natie

Sommige auteurs nemen de stelling in dat het (modern) nationalisme de natie creëert in plaats van omgekeerd. De natie is in hun ogen een kunstmatige constructie, waarvan het nationalisme gebruikmaakt om zichzelf te legitimeren. Voor deze auteurs bestaan er dus iets als een natuurlijke natie niet. Auteurs als Eric Hobsbawm, Ernest Gellner en Eugen Weber verdedigen deze visie.[2] Er zijn ech-ter ook auteurs die zich tegen deze visie verzetten. Zij geloven dat naties (of protonaties) wel vooraf kunnen gaan aan het nationa-lisme. Voor hen heeft natie iets oorspronkelijks, vandaar dat ze vaak primordialisten worden genoemd. Dit vindt men bijvoorbeeld te-rug in het werk van G.W.F. Hegel.[3] Dit gegeven, wezenlijke element zou zich gaandeweg openbaren. Naast een rigide wezensdenken, zoals in het conservatieve nationalisme, zien auteurs als Anthony D. Smith en Adrian Hastings een weliswaar gekaderde ontwikkeling, maar de vormen die daarin ontstonden liggen voor hen niet vast. Nieuwere tendensen in het debat rond het begrip 'natie' streven naar een verzoening tussen de twee visies. Maar men gelooft steeds minder dat ook bestaande nationale constructies onontbindbaar zouden zijn. Het separatisme, op volksnationalisme gebaseerd, is daar een voorbeeld van. Dat het nationalisme overwonnen en een kracht van het verleden is, wordt weersproken door de nieuwe staatsvormen die op het territorium van het voormalige Joegoslavië zijn ontstaan en eerder door de herleving van de Baltische staten in een nationaal-soevereine vorm. Zulke nationale bewegingen zijn nog steeds gaande binnen de voormalige Sovjetrepublieken, zoals in Armenië, Georgië en Moldavië en de separatisten in de noorde-lijke Kaukasus, waarvan de Tsjetsjenen het meest geruchtmakend zijn.

In de geschiedenis

De moderne kaart van de wereld is grondig beïnvloed door het nationalisme.

Het Amerikaanse staatsnationalisme leidde tot de opstand tegen de Britten en het uitroepen van de Verenigde Staten van Ame-rika in 1776-1781.
Het Franse staatsnationalisme legitimeerde de annexatie van onder andere de Zuidelijke Nederlanden tijdens de Franse Revolutie
Het Griekse volksnationalisme leidde tot de onafhankelijkheidsstrijd van Griekenland in 1821-1828.
Het Belgische staatsnationalisme (belgicisme) leidde tot zijn onafhankelijkheid van Nederland in 1830.
Het Vlaamse volksnationalisme, gedragen door een brede Vlaamse Beweging, leidde via de Vlaamse ontvoogding in de 20e en begin 21ste eeuw naar eigen, autonome Vlaamse instellingen en tot de federalisering van België.
De Vlaamse nationalistische partijen Vlaams Belang en Nieuw-Vlaamse Alliantie streven naar de onafhankelijkheid van Vlaanderen.
Het Italiaanse volksnationalisme leidde tot de staatkundige vereniging van 1860 tot 1870.
De Fryske Nasjonale Partij en Spirit streven als EVA-leden naar een zo autonoom mogelijke status als regio binnen de Europese Unie; de laatste partij wil daarom dat België een confederatie wordt van drie autonome taalge-meenschappen.
Het Duitse volksnationalisme verenigde de Duitsers uit de verschillende Duitse staatjes in 1870, maar ontaardde in een expansionistisch staatsnationalisme, en een ontaarding daarvan in het nationaalsocialisme ten tijde van het Derde Rijk. De begrippen volk en natie werden in deze ideologie 'verheven' tot ras, waaraan de Duitse staats-gemeenschap werd opgeofferd.
Volksnationalisme droeg bij tot het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en Joegoslavië.
Volksnationalismen die streefden naar een eigen staat leidden in ex-Joegoslavië tot etnische zuiveringen en groot-schalige terreur tegen diverse etnische minderheden, welke als een sta-in-de-weg werden gezien voor deze natio-nale staatsvorming.
De extreme takken van het Baskische volksnationalisme proberen door middel van gewapend verzet en terreur en victimistische propaganda afscheiding van Spanje en aansluiting bij Frans Baskenland te bewerkstelligen, terwijl centralistisch Spaans staatsnationalisme het separatisme in het Baskenland, maar ook in andere autonome regio's als Catalonië en Galicië versterkt.
Nationalistisch gemotiveerde partijen in Nederland zijn er niet, in het verleden waren er marginale nationalisti-sche, democratisch-nationalistische en neonazistische partijen zoals de Centrumpartij, Centrumdemocraten, CP'86, Nederlands Blok en de Nationale Alliantie. Lokaal is er enige acti-viteit van de Nederlandse Volks-Unie.
Een interessante en verhelderende visie op de impact op Afrika v.h.uit Europa ingevoerde idee van bevrijdingsnationalisme is te vinden in het derde hoofdstuk van Basil Davidsons The Black Man's Burden - Africa and the Curse of the Nation-State (1992; Nederlandse vertaling door Stan Verschuuren; uitgave Jan Mets, Amsterdam, en Novib, 's-Gravenhage 1994: Afrika en de vloek van de natiestaat. Daar pp 74–96: 'Schaduwen van verwaarloosde voorouders').
In Israël is sprake van een conflictueuze menging van staatsnationalisme en etnisch nationalisme of volksnationalisme. Hier dient men seculier zionisme, naast religieus zionisme te onderscheiden, terwijl in ultra- orthodoxe kring ook anti-zionisme bestaat omdat een wetgevende staat niet boven de religieuze wet wordt erkend.