De Koude Oorlog was een periode van gewapende vrede tussen de communistische en de kapitalistische wereld in de tweede helft van de 20e eeuw. Het kapitalistische wes-

terse blok werd geleid door de Verenigde Staten(VS). De communisten stonden voornamelijk onder leiding van de Sovjet-Unie (USSR), of waren verbonden met commu-nistisch China. Voor het Westen werd ook wel de term "eerste wereld" gebruikt, terwijl de communistische wereld de "tweede wereld" was. Landen die noch bij het kapita-listische, noch bij het communistische blok wilden behoren noemden zich Niet-Gebonden Landen. Zij vormden de "derde wereld", een begrip dat ook voor ontwikkelingslan-den gebruikt wordt. De term "koude oorlog" (van het Engelse cold war) werd voor het eerst gebruikt door de schrijver George Orwell in 1945, in een essay in de Tribune, een Britse krant. Hij waarschuwde voor een nieuwe wereldorde van totalitaire staten.

Oorzaken van de Koude Oorlog

Over het algemeen zijn drie groepen te onderscheiden in de verklaring voor het ontstaan v.d.Koude Oorlog: de traditionalisten, revisionisten en de postrevisionisten.[1]

Traditionele visie

De traditionalisten pleiten dat de Koude Oorlog is ontstaan door de expansionistische politiek v.d.Sovjet-Unie onder Stalin, net na de Tweede Wereldoorlog. Na het ver-slaan van nazi-Duitsland probeerden de Verenigde Staten een internationaal beleid te voeren met hulp aan landen als zij werden benadeeld of aangevallen. De Sovjet-Unie trok zich echter weinig aan van de vredelievende bedoelingen van de Verenigde Staten en probeerde haar buurlanden te domineren en een invloedssfeer in Oost-Europa op te zetten. De agressieve bedoelingen van de Sovjet-Unie bleken onder andere uit de blokkade van Berlijn, de communistische overname van Tsjecho-Slowakije in 1948 

en de aanval van Noord-Korea op Zuid-Korea in 1950. Deze expansiedrift dwong de Verenigde Staten tot tegenwicht en leidde zo tot de Koude Oorlog.

Revisionistische visie

De revisionisten (jaren zestig/zeventig) wijzen juist Amerikaanse expansie aan als oorzaak voor de Koude Oorlog. Zij wijzen erop dat aan het eind van de Tweede Wereld-oorlog de Sovjet-Unie door jaren van oorlog ernstig verzwakt was, terwijl de Verenigde Staten welvarend waren en bovendien het monopolie op de atoombom bezaten.Vol-

gens de revisionisten wilde Stalin juist naar binnen keren om de enorme schade v.d.oorlog te herstellen, en blijkt dit door zijn matigende werking op de communisten in China en in de Griekse Burgeroorlog en zijn tolerantie van niet-communistische regimes in Oost-Europa niet te lukken.De revisionisten zien de oorzaak voornamelijk in

de aard van het kapitalisme van de Verenigde Staten: die zouden nieuwe markten zoeken om zelf rijk van te worden. Zodoende was de Marshallhulp van na de oorlog enkel gericht op het expanderen van de Amerikaanse economie. De gesloten economieën van de communistische landen waren voor deze expansie een doorn in het oog, en de Sovjet-Unie zag correct in dat hun invloedssfeer in Oost-Europa gevaar liep.

Postrevisionistische visie

De laatste groep, de postrevisionisten (jaren zeventig/tachtig), zien de Koude Oorlog als iets onvermijdelijks waarbij niet echt een schuldige partij kan worden aange-wezen. De Koude Oorlog kwam volgens hen voort uit het machtsvacuüm dat ontstond na de Tweede Wereldoorlog, toen de Europese landen door oorlog ernstig verzwakt waren. De nieuwe bipolaire situatie (met twee machtige landen) in tegenstelling tot de multipolaire situatie van voor de oorlog, leidde ertoe dat de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie automatisch in conflict kwamen door de weggevallen grootmachten Frankrijk, Duitsland en Groot-Brittannië. Het was voor de twee nieuwe grootmachten on-acceptabel om Europa volledig door de andere partij te laten domineren, omdat dit de machtsbalans ernstig zou verstoren. Conflict over invloedssferen kwam dus onver-mijdelijk voort uit overwegingen van nationale veiligheid.

Verschil in ideologie

De Koude Oorlog kwam vooral voort uit verschillen in wereldbeeld en ideologie, waardoor de twee machtsblokken lijnrecht tegenover elkaar kwamen te staan. Het traditio-nele geopolitieke gegeven dat Rusland nu eenmaal verreweg het grootste land op het Euraziatische continent is en dat eeuwenlange Russische expansie zowel bij Rusland als bij de omringende landen een bepaald vijandbeeld had ingeprent, moet echter niet verwaarloosd worden. De wortels van de ideologische tegenstelling lagen in de 19e eeuw, toen de Duitse filosoof en econoom Karl Marx (1818 – 1883) met wetenschappelijke pretentie voorspelde dat het kapitalistische systeem op den duur via de dictatuur van het proletariaat moest overgaan in het socialisme. Privaat bezit van productiemiddelen zou worden afgeschaft. Dan zou het verschil tussen de kleine elite van rijke fabriekseigenaren en de grote groep arme arbeiders worden opgeheven. In een klasseloze maatschappij zouden de staat als instrument voor onderdrukking en godsdienst als instrument van misleiding en vertroosting (de 'opium van het volk') overbodig worden en dus een natuurlijke dood sterven.

Leon Trotski tijdens de Oktoberrevolutie

Toen in 1917 in Rusland de Oktoberrevolutie plaatsvond, nadat al in februari van dat jaar het tsaristische regime ten val was gekomen, werd daar inderdaad een staat ge-sticht gebaseerd op het marxistische gedachtegoed, uitgebreid met het leninisme, waarin een volgens het democratische centralisme georganiseerde communistische partij pretendeerde de voorhoede te vormen van de arbeidersklasse. Vanuit Moskou werd het beleid bepaald, niet alleen door middel van een centraal geleide plan-econo-

mie, maar ook met een machtig partijapparaat dat vrijwel alle terreinen van het leven van de Sovjetburgers beheerste. Onder Lenin en Stalin werd met harde hand een 

collectivisatie van industrie en landbouw doorgevoerd. Met betrekking tot de godsdienst, zowel de christelijke als de islamitische, werd echter niet gewacht tot die een na-tuurlijke dood zou sterven; die werd krachtig onderdrukt. Volgens de marxistisch-leninistische maatschappijvisie hadden de arbeiders het in Rusland in oktober 1917 defi-nitief gewonnen en via de dictatuur van het proletariaat zou de meest democratisch denkbare samenleving ontstaan, een klasseloze maatschappij waarin uitbuiting van de ene mens door de andere onmogelijk zou zijn. Iedereen die om welke reden dan ook het machtsmonopolie van de communistische partij als voorhoede van de arbeiders-klasse ter discussie stelde, kon op harde repressie rekenen. De binnenlandse media stonden volledig onder ideologische controle en contacten met buitenlanders, als die al werden toegestaan, moesten gerapporteerd worden aan de autoriteiten. Op artistiek gebied bestond er in de jaren twintig nog aanzienlijke vrijheid, maar na de machts-overname door Stalin in 1928 werd ook het culturele leven geheel in dienst gesteld van de opvoeding van het volk in de stijl van het socialistisch realisme. Er werd een enorm geheim politieapparaat op de been gebracht, dat door middel van een fijnmazig informantennetwerk elk vermoeden van subversie snel in de gaten had. Na de val van Trotski in 1928, die door middel v.e.'permanente revolutie' een snelle verbreiding van het communisme in de hele wereld voorstond, won de stalinistische gedachte van het 'socialisme in één land' het pleit; pas als de Sovjet-Unie zich had ontwikkeld tot een volwaardige moderne mogendheid zou het sovjetcommunisme rijp zijn voor ver-breiding, wat wel even kon duren, gezien de economische achterstand die het van tsaristisch Rusland geërfd had. Alleen in Mongolië werd in de jaren twintig met behulp van het Rode Leger een Sovjetachtig regime geïnstalleerd en in de jaren dertig werd steun verleend aan de communisten in de Spaanse Burgeroorlog, maar slechts op voorwaarde van strikte loyaliteit aan Moskou. Andere linkse bewegingen, zoals de anarchisten, werden bestreden. Hiertegenover stond het Westen, een niet scherp gede-finieerde groep, waarmee doorgaans de Verenigde Staten, Canada en de westelijke landen van Europa worden aangeduid; wereldwijd kunnen ook Australië en Nieuw-Zeeland daartoe gerekend worden en ook wel Japan, dat zich na de Tweede Wereldoorlog in veel opzichten succesvol ontwikkeld heeft als modern westers land en bondgenoot. Die landen beschouwen zichzelf als democratieën, met een in essentie vrije, ondernemingsgewijze productiewijze, hoewel er enorme verschillen bestonden en bestaan in de mate van staatsinmenging in de economie; in Japan, Frankrijk en Italië is die traditioneel erg sterk, in Angelsaksische landen veel minder; landen als Duitsland en Neder-land nemen in dat opzicht een tussenpositie in. Ook over kwesties als de verzorgingsstaat, de relatie tussen kerk en staat, echtscheiding, doodstraf, drugsgebruik, eutha-nasie en homoseksualiteit bestaan nog altijd aanzienlijke verschillen van mening tussen westerse democratieën. Over de grondbeginselen van een democratische samen-leving bestaat meer overeenstemming: vrijheid van meningsuiting (waarbij de invloed van de overheid op de massamedia nog weleens een punt van discussie is), vrije ver-kiezingen, waarbij in principe elke burger zich kandidaat mag stellen voor alle politieke functies en zelf een partij mag oprichten, vrijheid van godsdienst, vrijheid van vergadering, scheiding v.d.drie politieke machten: wetgevend,rechtsprekend en uitvoerend. In godsdienstig opzicht kunnen de NAVO-lidstaten Griekenland en Turkije als

uitzonderingen beschouwd worden. In de Griekse grondwet wordt de Grieks-orthodoxe Kerk als dominant aangeduid en moeten andere godsdiensten, ook christelijke, daar afzien van proselitisme. Turkije heeft een seculiere staat, maar in de praktijk is de soennitische islam er zeer dominant en is de positie van niet-islamitische minderhe-den moeilijk. Vanwege hun geostrategische positie werden deze landen echter als onmisbaar voor de NAVO beschouwd. De relatie van de Sovjet-Unie met het Westen was vanaf het begin moeizaam, niet alleen op ideologische gronden, maar ook vanwege de interventie na de Oktoberrevolutie aan antibolsjewistische zijde in de Russische Bur-geroorlog van vele omringende landen die nog een appeltje te schillen hadden met Rusland, maar vooral van de Amerikanen, Fransen en Britten. De Verenigde Staten gingen pas in 1933 diplomatieke betrekkingen aan met de Sovjet-Unie.

Tweede Wereldoorlog: militaire alliantie tussen Oost en West

Vóór de Tweede Wereldoorlog was de Sovjet-Unie relatief geïsoleerd. De Sovjet-Unie sloot op 23 augustus 1939 met nazi-Duitsland het Molotov-Ribbentroppact, waarbij Oost-Europa werd verdeeld in een Duitse en een Sovjet-invloedssfeer. Na de Duitse aanval in Polen op 1 september 1939 viel de Sovjet-Unie op 17 september 1939 het oosten van Polen binnen. In november 1939 viel de Sovjet-Unie Finland aan en in juni 1940 werden Estland, Letland en Litouwen, op dat moment nog onafhankelijke staten, door de Sovjet-Unie in hun geheel bezet. Na de Duitse inval in de Sovjet-Unie in juni 1941 kwam een einde aan de samenwerking tussen Duitsland en de Sovjet-Unie. In december 1941 raakten de Amerikanen door de Japanse aanval op Pearl Harbor bij de Tweede Wereldoorlog betrokken en verklaarde Duitsland de oorlog aan de Verenigde Staten. Hierna verbeterde de relatie tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Met Groot-Brittannië en andere Europese geallieerden werden zij bondgenoten in de strijd tegen nazi-Duitsland. Tekenend voor de koele relatie tussen Oost en West in deze coalitie was dat de Nederlandse regering in ballingschap in Londen pas in 1942 de Sovjet-Unie erkende, toen die de factobondgenoot was geworden in de strijd tegen nazi-Duitsland. De Britse leider Churchill wantrouwde de communisten en Stalin. De Amerikaanse president Roosevelt had een wat positievere kijk op Stalin, hij dacht wel zaken met hem te kunnen doen. Er zijn heel wat conferenties gehouden tussen anti-Duitse en anti-Japanse bondgenoten. Op de Eerste conferentie van Moskou werd al in oktober 1941 gesproken over steun die de twee westerse geallieerden zouden geven aan de Sovjet-Unie voor haar strijd tegen nazi-Duitsland.Amerika stuurde over de Atlantische Oceaan naar Moermansk grote hoeveelheden militair materieel in scheeps-

konvooien, die fel belaagd werden door Duitse onderzeeboten. Er zouden nog drie zulke conferenties in Moskou volgen. In Teheran werd in december 1943, toen het tij van de oorlog tegen Duitsland gekeerd was, besloten de onvoorwaardelijke overgave van Duitsland te eisen. Tot dan toe was slechts het terugdrijven van Duitse troepen uit veroverd gebied het doel geweest.

Conferentie van Jalta

Op 4 februari 1945, toen duidelijk was geworden dat de Tweede Wereldoorlog zijn laatste fase inging en door de geallieerden gewonnen zou worden, vond in Oekraïne de 

Conferentie van Jalta plaats. Hier bespraken de drie leiders van de grootste machten, Winston Churchill (Verenigd Koninkrijk), Franklin Roosevelt (Verenigde Staten) en Jozef Stalin (Sovjet-Unie) de situatie die na afloop van de oorlog zou ontstaan. Reeds tijdens deze conferentie bestond er wrijving tussen de deelnemers, met name over het zelfbeschikkingsrecht van de volkeren in Oost-Europa. Churchill en Roosevelt koesterden hun hoop dat Stalin zich zou houden aan de gemaakte afspraken over vrije verkiezingen in de door het Rode Leger bevrijde gebieden.

Conferentie van Potsdam

Nadat in Europa de Tweede Wereldoorlog op 8 mei 1945 was geëindigd, werd er in de zomer van dat jaar tussen de drie landen een nieuwe conferentie gehouden, ditmaal in de Duitse stad Potsdam. Zij bespraken daar de toekomst van Duitsland. Men was het snel eens over de denazificatie en het demilitariseren van Duitsland. Een derde punt, de herstelbetalingen, leverde meer problemen op. De Verenigde Staten wilden hierin niet te ver gaan uit angst dat economisch herstel van Duitsland en daarmee van heel Europa onmogelijk zou worden. Het idee hierachter was dat in een welvarend Europa de bevolking minder snel voor het communisme zou kiezen. Er werd uiteindelijk be-sloten Duitsland door een geallieerde controleraad te laten besturen. Daarnaast mocht iedere bezettingsmacht in zijn eigen zone goederen als herstelbetalingen halen. President Harry S.Truman verving de inmiddels overleden Roosevelt. Churchill nam aanvankelijk wel deel, maar werd na de verkiezingsoverwinning van de Labour-partij vervangen door Clement Attlee.

Atoombom

Truman stelde Stalin ervan op de hoogte dat de Amerikanen over de atoombom beschikten, het wapen waarmee Japan in 1945 tot capitulatie werd gedwongen. Maar behalve om de Tweede Wereldoorlog in Azië tot een einde te brengen, was het gebruik van de atoombom toen ook bedoeld om de Sovjet-Unie te laten zien waartoe de Verenigde Staten in militair opzicht in staat waren. De Sovjet-Unie was er dus veel aan gelegen ook zo’n bom te ontwikkelen. Met behulp van in het bezette Duitsland buitgemaakte technologie en spionage in de Verenigde Staten slaagde de Sovjet-Unie erin om de Verenigde Staten in dit opzicht in te halen en in 1949 hielden zij een eerste test met een nucleair wapen. Het Verenigd Koninkrijk volgde in 1951, Frankrijk in 1962 en snel nadien beschikten de grootmachten over de nog veel krachtigere waterstofbom.

De vorming van twee blokken

De Griekse Burgeroorlog begon al in 1943, tussen het communistische en het niet-communistische verzet. Deze kan als het eerste gewapende conflict van de Koude Oor-log beschouwd worden. De communisten werden gesteund door de Sovjet-Unie, en na de Tweede Wereldoorlog ook door Joegoslavië en Bulgarije; de niet-communisten wer-den gesteund door de Britten en de Amerikanen. In 1949 werd het pleit beslecht ten gunste van de niet-communisten en kon Griekenland lid van de NAVO worden.

Duitse deling

Na de Tweede Wereldoorlog moest het grotendeels verwoeste Duitsland weer opgebouwd worden. De vier bezettende machten konden het niet eens worden over de invoe-ring van een Duitse munteenheid, en dit leidde uiteindelijk tot een opsplitsing van het land.Op de conferentie van Potsdam werd onder andere bevestigd dat Duitsland werd opgedeeld in vier delen: in het westen een door Frankrijk bezet deel, een Brits en een Amerikaans gedeelte (deze drie zouden in 1949 de Bondsrepubliek Duitsland vormen) en in het oosten een deel dat onder Sovjetoverheersing kwam te staan en later de Duitse Democratische Republiek werd. Eenzelfde verdeling zou ook gelden voor de stad 

Berlijn, die in vier sectoren werd opgesplitst. De Duitse gebieden ten oosten van de rivieren Oder en Neisse werden aan Polen toebedeeld. Het oosten van Polen, dat de So-vjet-Unie al in 1939 had bezet, werd ingelijfd door de Sovjet-Unie. Ook Oostenrijk werd verdeeld in vier bezettingszones; in 1955 kreeg Oostenrijk zijn zelfstandigheid terug onder de voorwaarde dat het 'voor eeuwig' neutraal zou blijven. Daarom is het nu nog steeds geen lid van de NAVO, anders dan een aantal voormalige Oostbloklan-den. De Sovjets wilden de invloed van West-Berlijn, dat geheel werd omringd door de Sovjet-bezettingszone, zo veel mogelijk indammen en hadden het liefst dat de en-

clave samengevoegd werd met Oost-Berlijn. Ze wilden hun wil opleggen door middel van een blokkade om West-Berlijn. In deze opzet slaagden zij niet. De Verenigde Sta-ten en Groot-Brittannië onderhielden van juni 1948 tot mei 1949 een luchtbrug, die in totaal 2,3 miljoen ton aan voedsel en andere hulpgoederen invloog. Alleen oorlog had een eind kunnen maken aan die luchtbrug, maar dat ging de Sovjets kennelijk te ver. Toen het hen duidelijk werd dat de blokkade niet het gewenste effect had, werd die opgeheven. In 1949 koos de Bondsrepubliek Bonn als (voorlopige) hoofdstad, terwijl de DDR Oost-Berlijn als hoofdstad koos. De stad Berlijn als geheel bleef echter onder het bestuur van de vier bezettingsmachten. West-Berlijn werd omringd door de DDR en ging de facto deel uitmaken v.d.Bondsrepubliek, terwijl Oost-Berlijn de facto deel uitmaakte v.d.DDR. De DDR en Oost-Berlijn waren voor westerlingen niet of nauwelijks toegankelijk, ook niet vanuit West-Berlijn. Omgekeerd was het voor Oost-Duitsers juist vrij gemakkelijk om West-Berlijn binnen te komen, en van daaruit het vliegtuig te nemen naar de westerse wereld. Meer dan 2,5 milj.Oost-Duitsers ontvluchtten zo

het regime van de DDR en zochten hun heil in de Bondsrepubliek of in andere westerse staten.Om de leegloop tegen te gaan, begon de DDR in 1961 met de bouw v.d. Ber-

lijnse Muur rond heel West-Berlijn, zodat dit stadsdeel nog meer geïsoleerd raakte. Er waren nog maar twaalf grensovergangen tussen West-Berlijn en de DDR.

IJzeren Gordijn

Door deze ontwikkelingen werd Europa gesplitst in een westelijk gedeelte dat door de Verenigde Staten beïnvloed werd, en een oostelijk deel onder invloed van de Sovjet-Unie. De toen pas afgetreden Britse premier Winston Churchill sprak al tijdens zijn Fultonspeech tijdens een rondreis door de Verenigde Staten in 1946 over een "IJzeren Gordijn, dat werd neergelaten tussen Stettin aan de Oostzee en Triëste aan de Adriatische Zee". Dit IJzeren Gordijn liep langs de Duits-Duitse grens tussen de Bondsre-publiek en de DDR, langs de westgrenzen van Tsjechoslowakije en Hongarije en werd voortgezet tot aan de grens tussen Italië en het toenmalige Joegoslavië. Er was ook een zuidelijke tak, die liep langs de noordgrenzen van Turkije en Griekenland. In de loop van de tijd werd het voor personen steeds moeilijker om deze grens te passeren, en werden er aan beide kanten strenge en langdurige douanecontroles gehouden.

Nieuwe allianties

Vóór de Tweede Wereldoorlog bezat de Sovjet-Unie maar één satellietstaat: Mongolië. Door het verloop van de Tweede Wereldoorlog kwam de verbreiding van het Sovjet-model in een stroomversnelling. Een aantal landen in Oost-Europa werd 'bevrijd' door het Rode Leger, zodat de arbeiders daar toen konden 'delen in de overwinning van de Russische arbeiders'.Alleen in Duitsland en Tsjechoslowakije was voordien al een communistische partij van enige betekenis geweest. Dit betekende onder andere dat Pool-se militairen die aan westelijke fronten tegen nazi-Duitsland hadden gevochten, vaak niet eens terug konden naar hun eigen land. In de ogen van het Sovjetregime was elk contact met de westelijke 'bondgenoten' verdacht. In 1948 volgde een machtsovername in het democratische Tsjechoslowakije, wat in het Westen als een grote schok aan-kwam. In 1949 werd de Duitse Democratische Republiek (DDR) opgericht. Daarmee was het hele ‘Oostblok’ niet alleen feitelijk, maar ook formeel communistisch geworden. 

Om tegenover het aldus ontstane Oostblok een Westblok te stellen,riepen de Verenigde Staten in 1947 het Marshallplan in het leven. Dit was een hulpprogramma, bedacht door de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken George Marshall, om alle landen van Europa de mogelijkheid te bieden tot economisch herstel. De So-vjet-Unie verbood de Oostbloklanden mee te doen aan het Marshallplan. Uiteindelijk gingen de Verenigde Staten, Canada, Ierland, Groot-Brittannië, Nederland, België, Luxemburg, de Bondsrepubliek, Denemarken, Noorwegen, Frankrijk, Spanje, Portugal, Italië, Turkije en verschillende anticommunistische regimes in Zuid-Amerika en Azië tot het Westblok behoren. Dit hield meestal zowel militaire als economische samenwerking in.

NAVO

 NAVO-lid vanaf de oprichting in 1949. Niet afgebeeld zijn Canada en de Verenigde Staten. Later toegetreden: Griekenland en Turkije 1952, Bondsrepubliek Duitsland '55, 

Spanje 1982  Warschaupactlid vanaf de oprichting in 1955 (gestreept: Albanië, uitgetreden 1968). Later toegetreden: Duitse Democratische Republiek 1956. Europa wilde

een eigen defensiepolitiek voeren, hetgeen in 1948 tot het Verdrag van Brussel leidde. De Belg Paul-Henri Spaak was de bezielende kracht achter dit verdrag, waarbij werd overeengekomen dat de bondgenoten zouden ingrijpen als een van de deelnemende landen bedreigd werd. Het verdrag werd door de Verenigde Staten echter als te sterk gezien en bood te weinig garanties voor een blijvende Angelsaksische invloedssfeer. Daarom werd er samen met Groot-Brittannië druk onderhandeld over een nieuw bond-genootschap, de latere NAVO. Ook dit voorzag in hulp als een van de deelnemende staten bedreigd werd (artikel 5 van het verdrag). Spaak werd later secretaris-generaal van deze organisatie, als compensatie voor de ontbinding van het Verdrag van Brussel. Op 4 april 1949 richtten de Verenigde Staten, Canada en een tiental West-Europe-se staten de (NAVO) op. Een van de belangrijkste punten is het principe dat men gezamenlijk zal optreden als een van de lidstaten door een vijand wordt aangevallen. Tegelijk was de NAVO echter een waarborg voor stabiliteit binnen West-Europa, waar grote machten elkaar in de loop van de geschiedenis steeds in een wankel evenwicht hadden gehouden. Met die vijand werd tijdens de Koude Oorlog uiteraard de Sovjet-Unie bedoeld. Later werd de NAVO uitgebreid met nog andere West-Europese landen. Na de Koude Oorlog kwam daar zelfs nog een aantal Oost-Europese landen bij. Operatie Gladio was toen een van de belangrijkste geheime netwerken die in de jaren vijftig zijn opgezet, in samenwerking met de CIA. De voornaamste bedoeling – volgens officiële documenten – was om de verspreiding van het communisme en linkse propagan-

da in Europa tegen te gaan. Het bleek niet mogelijk om het belangrijkste westerse militaire bondgenootschap, de NAVO, te beperken tot landen waar alle basiskenmerken van een democratie gehandhaafd worden; vanaf de oprichting in 1949 van de NAVO was er een autoritair geregeerde lidstaat als Portugal en het speciale geval Turkije, dat weliswaar sinds de jaren twintig de aspiratie had een modern Europees land te worden, maar waaraan tot op de dag van vandaag in westerse ogen veel op aan te merken valt. Alleen al door zijn geografische positie was het echter onmisbaar. Het lidmaatschap van Spanje, dat tot '75 een dictatuur was, werd blijkbaar niet nodig gevonden. Het was echter anticommunistisch en Amerika had op grond van bilaterale verdragen wel enige militaire bases op Spaans grondgebied. Spanje kan daarom wel tot het 'wes-terse blok' gerekend worden. Van 1967 tot 1974 was Griekenland een militaire dictatuur, maar dit leidde niet tot uitsluiting uit het bondgenootschap. In de praktijk waren geostrategische overwegingen bepalend voor het lidmaatschap. Een ernstiger probleem voor de NAVO was dat Griekenland en Turkije in 1974 bijna met elkaar in oorlog kwamen wegens de kwestie Cyprus, die tot op heden voor spanningen zorgt tussen deze twee lidstaten. Een modern democratisch westers land als Zweden had best lid mogen worden, maar dit land wilde vasthouden aan zijn militaire neutraliteitspolitiek, die sinds het begin v.d.19e eeuw succesvol was geweest. Voor Zwitserland gold iets dergelijks. Finland was ook altijd een land dat aan de kenmerken van een westerse democratie voldeed, maar was in zijn buitenlandse politiek 'gefinlandiseerd', dat wil zeg-gen dat de Sovjet-Unie dit land een min of meer neutrale houding kon opleggen. Voor Oostenrijk gold dat het na de Tweede Wereldoorlog had afgesproken voor eeuwig neutraal te zijn. Dit houdt dus in dat een lidmaatschap van een organisatie als de NAVO geen zin heeft.

Warschaupact

Het Oostblok richtte als reactie op de herbewapening en het NAVO-lidmaatschap van de Bondsrepubliek Duitsland het Warschaupact op. Op 14 mei 1955 werd het Verdrag van Warschau getekend door de Sovjet-Unie en alle communistische landen van Europa, behalve Joegoslavië. Dat de samenhang van het aldus ontstane Oostblok vooral afhing van de aanwezigheid van Sovjettanks en niet van ideologische saamhorigheid, bleek wel in Joegoslavië en Albanië, waar communistische partizanen zelf hun land van de nazi's bevrijd hadden, zij het met materiële steun en SOE-agenten voor 'speciale operaties' van westerse geallieerden. Al in 1948 brak Joegoslavië met Moskou en werd een van de oprichters van de Organisatie van Niet-gebonden Landen. Het stalinistisch gebleven Albanië brak in 1961 met Moskou en oriënteerde zich op de Volksre-publiek China, dat zich steeds meer tot rivaal van de Sovjet-Unie ging ontwikkelen. In 1968 trad Albanië zelfs uit het Warschaupact, waartoe Joegoslavië trouwens nooit had behoord. Leonid Brezjnev, de Sovjetleider van 1964 tot 1982, formuleerde openlijk als uitgangspunt de reeds bestaande praktijk dat een lidstaat die de 'internationale solidariteit' in gevaar bracht, tot de orde moest worden geroepen door het hele Warschaupact. Deze brezjnevdoctrine werd onder zijn bewind toegepast in 1968, toen de 

Praagse Lente werd beëindigd met een inval in Tsjechoslowakije. Bij de Sovjetinvasie in Afghanistan in 1979 om een bevriend regime in het zadel te houden bleek deze doc-trine ook buiten het Warschaupact van toepassing.

Invloed in de derde wereld

De dekolonisatieoorlog van Frankrijk tegen de communistisch geïnspireerde Vietminh werd in 1954 door de Vietminh gewonnen, waarna Vietnam gedeeld werd tussen een communistisch Noord-Vietnam en een niet-communistisch Zuid-Vietnam. Enkele tientallen veelal pas gedekoloniseerde landen in de "derde wereld" wilden zich niet ex-pliciet met een van de twee machtsblokken verbinden en kwamen in 1955 bijeen in het Indonesische Bandung. Dit leidde in 1961 tot de oprichting van de Organisatie van Niet-gebonden Landen, waarvan veel later gedekoloniseerde landen ook lid werden. Deze niet-gebondenheid ging gepaard met het leggen van verschillende accenten. Een communistisch land als Joegoslavië wilde zich vooral afzetten tegen de Sovjet-Unie; in Latijns-Amerika werd het 'Yankee-imperialisme' als een urgenter probleem ge-zien.Veel lidstaten zwalkten en probeerden van twee walletjes te eten, dus zaken doen met het Oostblok en het Westblok om die als concurrenten tegen elkaar uit te spelen. Een niet-gebonden land kon ook zijn voorkeur voor oost of west drastisch wijzigen, hetzij ten gevolge van een staatsgreep, zoals Libië in 1969, toen de Arabische nationalist Moammar al-Qadhafi de macht overnam van koning Idris I, of omdat de zittende regering teleurgesteld was over de bewezen diensten, zoals Egypte, dat in 1973 na de oorlog met Israël alle Sovjetadviseurs het land uitzette en de banden aanhaalde met de Verenigde Staten, die sindsdien de machtigste bondgenoot en geld-schieter gebleven zijn. Somalië heeft in 1977 van kamp gewisseld, toen de Sovjet-Unie hun vijand Ethiopië ging steunen toen dat een communistisch regime kreeg. In '79 kwam de prowesterse sjah Mohammed Reza Pahlavi van Iran ten val door een niet meer te beteugelen fundamentalistisch islamitische revolutie, waardoor de uitgespro-ken antiwesterse, maar ook anticommunistische ayatollah Ruhollah Khomeini aan de macht kwam. Algerije voer vanaf de onafhankelijkheid in 1962 een uitgesproken anti-westerse koers en ontwikkelde een op het Sovjetcommunisme geïnspireerd 'Algerijns model', evenwel zonder een militair bondgenootschap aan te gaan. Daarnaast hand-haafde het ook sterke economische banden met de voormalige kolonisator Frankrijk. Ook het Cuba van Fidel Castro was lid, terwijl dit land al snel geheel was aangewezen op materiële en politieke steun van de Sovjet-Unie. De Sovjetinvasie in het islamitische niet-gebonden Afghanistan in 1979 zaaide diepe verdeeldheid tussen de lidstaten. Cuba heeft de Sovjet-Unie nog in de jaren tachtig aangeduid als de 'natuurlijke bondgenoot van de niet-gebonden landen', waarmee een land als Joegoslavië het dus niet eens was. Streng islamitische lidstaten als Saoedi-Arabië moesten natuurlijk ook niets hebben van het atheïstische communisme. In heel de islamitische wereld werd gesympathiseerd met het Afghaanse verzet tegen de Sovjettroepen en er gingen zelfs vrijwilligers heen om mee te vechten. Amerika verleende materiële steun aan het verzet. Al met al werd de Derde Wereld toch een gebied waar de Koude Oorlog werd uitgevochten, soms op grote schaal, zoals in Korea en Vietnam, soms op wat kleinere, in Afrika, bijvoorbeeld tijdens de burgeroorlog in Angola, waarin Cuba militair intervenieerde, met Sovjet-Russische steun. Landen als Cuba, Vietnam en Noord-Korea lijken regimes te hebben met een eigen ideologische identiteit;ook na de val van het Sovjetcommunisme en het opdrogen van de ideologisch gemotiveerde materiële steun vanuit het Sovjetblok houden deze landen in grote mate vast aan het communisme, of in ieder geval aan de leidende rol van de communistische partij. In Afrika bleken cliëntstaten van het Sovjetblok altijd hun belangstelling voor het communisme of socialisme snel te verliezen als dat geen materiële steun meer opleverde. Sindsdien oriënteert Afrika zich op het Westen, India of op de Volksrepubliek China.Chinese goederen en diensten zijn niet alleen goedkoper dan westerse,maar in de ogen van Afri-kaanse machthebbers heeft China ook het voordeel dat het niet tracht socialistische of andere normen op te leggen aan Afrikaans bestuur. Westerse landen proberen vaak wel voorwaarden te verbinden aan ontwikkelingshulp inzake goed bestuur en mensenrechten. Zakelijke transacties met wrede regimes liggen soms moeilijk bij de westerse publieke opinie. Hun economische belangen kunnen of willen westerse landen echter ook niet veronachtzamen, wat tijdens en na de Koude Oorlog regelmatig heeft geleid tot beschuldigingen van steun aan corrupte en repressieve regimes. Sinds het eind van de Koude Oorlog richt de organisatie van niet-gebonden landen zich vooral op de ontwrichtende effecten van globalisering,waarin de niet-gebonden landen,die meestal economisch zwak zijn, de grootste risico's lopen van westerse dominan-tie, vooral in economisch opzicht, maar ook militair. Het belang van deze organisatie zit echter niet meer in gezamenlijk ingenomen standpunten, maar in het informele bilaterale overleg in de wandelgangen.

Containment-politiek

Het Marshallplan had een tweeledig doel: economische hulp te bieden aan alle getroffen landen van Europa, en ze af te schermen tegen het communisme.Vlak na de Tweede Wereldoorlog hadden communistische partijen in West-Europa, zoals in Nederland de CPN, nog een relatief grote invloed in de parlementen. In sommige andere landen zoals Italië en Griekenland was er een burgeroorlog uitgebroken tussen de regering en communistische groeperingen. De Verenigde Staten steunden de democratische landen om het communistische tij in Europa te keren.In de praktijk kwam dit erop neer dat voornamelijk aan West-Europa geld werd gegeven, omdat West-Europa op deze manier de kant van de Verenigde Staten zou kiezen en dus niet die van de communistische Sovjet-Unie. Het geld dat West-Europa kreeg werd ook wel Marshallhulp ge-noemd. De Sovjet-Unie – tekenend hoezeer zij de macht had in Oost-Europa – stond niet toe dat Oost-Europa de haar geboden Marshallhulp accepteerde, uit angst haar greep op Oost-Europa te verliezen. In de jaren zeventig was de Sovjet-Unie uitgegroeid tot een wereldmacht, wier technologische ontwikkeling, vooral wat bewapening be-treft, nauwelijks meer onderdeed voor de Amerikaanse. Sterker nog, de Sovjet-Unie was het eerste land dat erin slaagde een object (de Spoetnik, 1957) en later een mens (Joeri Gagarin, 1961) in een baan rond de aarde te brengen. Deze successen zorgden voor onrust in het Westen en waren een stimulans voor technisch/wetenschappelijk onderzoek om de al of niet vermeende achterstand weg te werken. In het algemeen lukte het vrij snel om de spectaculaire successen van de Sovjet-Unie te evenaren en te overtreffen; de productiekwantiteit en kwaliteit van consumptiegoederen lag in het Westen op vrijwel alle punten op een hoger peil dan in het Oosten.

McCarthy

De spanningen waren echter al eerder opgelopen. De Amerikaanse senator Joseph McCarthy had tegen de Amerikaanse communisten acties ontketend, die hun climax be-reikten in het begin van de jaren vijftig v.d.20e eeuw. Er werd in deze periode in de Verenigde Staten een ware heksenjacht geopend tegen iedereen die maar enigszins communistisch was, of daarvan werd verdacht.

Goelags

De Sovjet-Unie onderdrukte via de geheime dienst KGB democratische en andere anticommunistische elementen. Onder Stalin werden al in de jaren dertig werkkampen (goelags) gesticht, waarheen mensen werden verbannen die een gevaar vormden voor het communisme. Deze goelags zijn goed te vergelijken met de concentratiekam-pen uit nazi-Duitsland en lagen in afgelegen gebieden, zoals het koude Siberië. Vele Duitse oorlogsmisdadigers en krijgsgevangenen, trotskisten, oude bolsjewieken, et-nische minderheden, Polen, Balten, Sovjetsoldaten uit de Tweede Wereldoorlog alsook personen die zich openlijk (en vaak ook per abuis) uitspraken tegen het communis-me, werden opgesloten in deze kampen en vonden veelal de dood.