De orde der cisterciënzers is een kloosterorde die in 1098 door Robert van Molesme is opgericht in de abdij van Cîteaux.

De Orde

De cisterciënzerorde vindt haar oorsprong in 1098,toen de abt Robert –een Bourgondisch edelman– zijn klooster in Mo-

lesmes verliet om samen met twaalf monniken een nieuw klooster te stichten in Citeaux in Bourgondië. Dertig jaar eerder werd hij reeds abt van verschillende gemeenschappen.In 1074 werd hij hoofd v.e.groep kluizenaars van Colan. Een jaar la-ter werd hij de abt van Molesme. Tussen 1090 en '93 had Robert de abdij van Molesme reeds verlaten,om zich opnieuw

bij een groep kluizenaars aan te sluiten. In 1098 kwam hij ertoe opnieuw een abdij op te richten. Deze nieuwe orde was een reactie op het feit dat de Regel van Benedictus steeds slechter werd nageleefd in de Franse benedictijnenkloosters, vooral in de Abdij van Cluny. Naar de Latijnse vorm van de plaatsnaam Citeaux –Cistercium – werden de leden van de orde cisterciënzers genoemd.In de periode 1110 tot 1115 ontstaan de eerste dochterabdijen: La Ferté (1113), Pontigny (1114) en Clairvaux (1115). Vanuit deze drie abdijen en Cîteaux ontstaat het netwerk van abdijen. Zo sticht de abdij van Pontig-ny bijvoorbeeld in 1141 de abdij van Cercamp (Amiens). In de Summa Cartae Caritates – een soort grondwet van de orde, ontstaan onder de abt Stephanus – staat in het derde en vierde hoofdstuk het getrapte systeem van de filialen: de vier grote abdijen doen nieuwe stichtingen – de dochterabdijen – die op hun beurt filialen kunnen stichten. Zo is de abdij van 

Eberbach (1135) een stichting van de abdij van Clairvaux, maar stichtten ze zelf de abdij van Val-Dieu. Er bleef echter controle van de moederabdij op hun dochterabdijen. Elke abdij had een eigen inspraak, maar door het generaal kapittel – een jaarlijkse algemene vergadering – was er wel een sterk centralistisch systeem. Een van de dochterkloosters van Cî-teaux was Clairvaux, waar in 1115 een jonge Bourgondische edelman, Bernardus v. Fontaines, die drie jaar tevoren met een groep jonge familieleden was ingetreden, tot abt werd gekozen. Als Bernard van Clairvaux werd hij een toonaange-vende geestelijke. De cisterciënzers worden dan ook soms bernardijnen genoemd, en de cisterciënzerinnen bernardin-nen. Ook in Italië kwam de orde snel tot groei. De abdij van La Ferté deed zijn eerste stichting daar in 1120, Morimond in 1136, Clairvaux in 1135. Daarnaast werden bestaande kloosters hervormd, onder meer Casamari en het huidige Tre Fon-tane, beide in 1140. In korte tijd verspreidden de cisterciënzers zich over het hele schiereiland. Aan het einde van de Middeleeuwen telde Italië 88 mannenkloosters en minstens zoveel vrouwenkloosters.Bij de dood van Bernard van Clair-vaux in 1153 telde de orde al meer dan driehonderd kloosters, die meestal waren gevestigd in onherbergzame streken,

waar men leefde onder grote ontberingen.Die geweldige expansie borg echter de kiem van verval in zich en na 1300 kwam een moeilijke tijd. De vrouwen namen echter de fakkel over en de 13e eeuw werd de Gouden Eeuw van de monialen (=vrou-

welijke ordeleden). De cisterciënzerinnenabdij van Herkenrode was de eerste en mettertijd de grootste voor vrouwelijke cisterciënzers. Terwijl in hun kloosters het innerlijk leven en de mystiek bloeiden,kwamen de mannenabdijen tot rijkdom,

vooral bestaande uit grondeigendom ten gevolge van landontginning. Monniken van de Abdij Onze-Lieve-Vrouw Ten Dui-nen te Koksijde en de Abdij van Boudelo te Klein-Sinaai hebben bijvoorbeeld grote delen v.h.Land van Hulst in Zeeuws-

Vlaanderen ingepolderd. In Rotselaar bevond zich de abdij Vrouwenpark, waar de Beatrijslegende wordt gesitueerd.Aan het einde van de 12e eeuw vonden de eerste stichtingen van cisterciënzerkloosters in Nederland plaats. Rond 1160 werd het klooster Klaarkamp bij Rinsumageest gesticht,omstreeks 1188 kwam er een dochterklooster bij Bolsward,het latere 

Bloemkamp. Later volgde Aduard(1192). In 1140 werd het eerste Spaanse cisterciënzerklooster, Fitero,in Castilië  ge-

sticht, spoedig gevolgd door andere stichtingen in het op de Moren veroverd gebied, vooral dan in Centraal-Spanje. Vanaf omstreeks 1170 kregen de cisterciënzers een snel groeiend aandeel in de kolonisatie van de dun bevolkte Slavische gebie-den. Hiervoor werden immigranten uit de Nederlanden aangetrokken.De praalzucht nam, toen de economie in West-Euro-pa opbloeide, steeds grotere vormen aan (zie ook Habijt van cisterciënzerinnen). Omdat Jezus, volgens Matteüs 10:9, over vrijwillige armoede van zijn apostelen had gesproken, ontstond tegen deze toestand protest dat leidde tot de stich-ting van hervormingsbewegingen binnen de orde. Deze richtten zich onder andere tegen het verschijnsel,dat in plaats van gekozen abten zogenoemde commendataire abten aan het hoofd v.h.klooster kwamen.Dergelijke abten waren personen die de abdij hadden gekocht en die men vrijwel nooit in het klooster zag verschijnen.Dat leidde tot geestelijk verval, bij-voorbeeld omdat door het ontbreken van een abt de regeltucht veel te wensen overliet.

Economische organisatie van de cisterciënzerkloosters

De monniken moeten niet zelf instaan voor de bewerking van de gronden: ‘ad haec exercenda, nutrienda, conservanda, seu prope seu longe grangias habere possumus per conversos custodiendas et pocurandas’. De orde kent met andere woorden een speciaal systeem van grangia’s waar lekenbroeders op te werk gesteld worden. Deze grangia zijn sterk gebaseerd op het systeem van dominantie en overheersing, soms werden gewoon hele dorpen – die eigendom werden v.d. Cisterciënzer door schenkingen – gedwongen zich naar de cisterciënzers te schikken, een soort van verplichte conversie. Naast de con-versen werden ook vaak seizoenarbeiders aangetrokken. Het systeem van lekenbroeders was er nog niet bij de eerste ab-dijen. Het systeem van de grangia duikt voor het eerst op in de elfde eeuw, in de Italiaanse cisterciënzerkloosters. Het fenomeen ontstaat ook vlug in Frankrijk en Engeland – het tweede land waar de Cisterciënzers zich wisten te ves-tigen na Italië. Er zijn echter veel regionale verschillen op te merken. De lekenbroeders van Cîteaux waren bijvoorbeeld legaal onderworpen aan de abt van Cîteaux, terwijl in Grandmontines de lekenbroeders controle hadden over de eigen-dommen. In Oost-Europa zien we meer een systeem van lijfeigenen ontstaan. Lekenbroeders kwamen – net zoals de cisterciënzermonniken – pas op latere leeftijd in een klooster terecht. Na de initiatie tot lekenbroeder konden de leken-broeders geen monnik meer worden. Dit staat ook zo in hun Capitula vermeld: ‘Ut de converso non fiat monachus’. De af-gelegenheid van veel grangia kan als een reden ingeroepen worden door de monniken om er niet (vaak) te moeten aanwezig zijn. De Capitula schrijven namelijk voor dat de monniken binnen het kloosterhuis moesten leven. Ze mochten wel zo vaak als nodig naar de grangia gestuurd worden, maar er nooit lang verblijven. Dezelfde Capitula wijzen er ook op dat de mon-niken geen contact met wereldlijke lieden mogen hebben in verband met de landbouw- en veeteeltacitviteiten. Deze han-delingen schrijven de Capitula als taken toe aan de lekenbroeders. Er wordt voor deze taakopdeling ook verwezen naar het Bijbelverhaal v. Martha en Maria, waarbij Maria – welke vereerd werd door de cisterciënzer – symbool staat voor de monniken en de werkende Martha voor de lekenbroeders.In de Usus Conversorum, uit de twaalfde eeuw, is veel te lezen over deze conversen en wordt het contrast met de monniken nog duidelijker. Het blijft het niet alleen beperkt tot afspraken over woning en kledij. De conversen hadden – in tegenstelling tot de monniken – slechts een beperkte religieu-ze plicht. Tevens vernemen we dat de conversen ook geen geestelijke arbeid zoals lezen mogen doen. De kloof tussen literatus en illiteraus wordt hiermee nog aangescherpt. In de veertiende eeuw lijkt het systeem van lekenbroeders wel ineen te storten: de conversen zijn alleen nog een kleine groep van experten, de gronden worden in pacht uitgegeven en men doet een extra beroep op gehuurde arbeid. Voor deze terugval van de conversen zijn zowel interne als externe ar-gumenten aan te reiken. Enerzijds is er een achteruitgang van het bevolkingscijfer, komen andere vormen van vroomheid naar voren en is er een sterke concurrentie vanuit de steden. Anderzijds merken we ook een verandering van het eco-nomisch systeem. Al kunnen we bij deze interne factor ons de vraag stellen of dit de oorzaak is voor het kleinere aantal conversen of juist een gevolg ervan. In tegenstelling tot voordien zien we ook mensen uit de gegoede burgerij conversen worden, ze schenken hun eigendommen in ruil voor belangrijke functies als opzichter. De positie van lekenbroeder kreeg dankzij de uitdijende economie dan ook een belangrijke maatschappelijke status.

Trappisten

Afgescheiden van de cisterciënzers zijn de trappisten –zij leven volgens een strengere regel, de zogeheten strikte ob-servantie, en vormen een zelfstandige orde. Ook in de cisterciënzerorde kwam het allengs weer tot een strenger leven en een uitgewerkte spiritualiteit. De benaming trappisten is afgeleid van het Franse klooster La Trappe waar abt Armand Jean le Bouthillier de Rancé in 1664 strenge regels instelde die elders veel navolging kregen. In 1892 heeft de paus een laatste poging gedaan om cisterciënzers en trappisten weer in één orde te verenigen, maar vergeefs. In de Lage Landen hebben de trappisten de cisterciënzers overvleugeld. Naast vier trappistenkloosters (Berkel-Enschot, Zundert, Diepen-

veen, Echt, (dat sinds 2002 de monniken uit Tegelen herbergt) is er in Nederland 1 cisterciënzerabdij,abdij Mariën-kroon te Nieuwkuijk. In België bestaan nog twee cisterciënzerabdijen: Val-Dieu en Bornem. Daarnaast hebben een aantal trappistenabdijen bekendheid gekregen door hun populaire bieren: Westmalle,Westvleteren,Hamont-Achel, Rochefort,

Chimay en Orval.

Tegenover andersdenkenden

De cisterciënzers waren uiterst strijdvaardig,predikten en leidden kruistochten en voerden inquisitie tegen andersden-kenden. Zij namen actief deel aan de bestrijding van de katharen en zetten aan tot bloedige ketterjachten. In Oost-Europa stonden ze vooraan om de heidense Pruisen en Baltische volkeren desnoods met geweld te bekeren.[1]

Literatuur

• Ursmar BERLIERE, Monasticon belge, Maredsous, 8 delen, 1890-1993.

• J. M. CANIVEZ, L'Ordre de Cîteaux en Belgique. Des origines au XXe siècle, Scourmont, 1926

• R. DONKIN, The growth and distribution of the Cistercian Order in medieval Europe, in: Studia Monastica, 1967.

• E. BROUTTE e. a., Dictionnaire des auteurs cisterciens, Rochefort, 1975-1979, 7 delen

• A. SCHNEIDER, Die Cistercienser. Geschichte, Keulen, 1977

• G. DESMONS, Mystères et berauté des abbayes cistercinnes, Toulouse, 1996.

• Anselm HOSTE e.a., De glans van Cîteaux in de Nederlanden. 900 jaar cisterciënzerabdijen 1098-1998, Brugge, 1997.

• P. HOLT, Schiere monniken en grijze vrouwen. Cisterciënzers in Nederland 1165-1797. Een overzicht, Budel 2015