top of page

Tabak is een product afkomstig van de bladeren van de tabaksplant Nicotiana tabacum, dat als genotmiddel wordt gerookt, gekauwd (gepruimd) en gesnoven. De tabaksplant is een eenjarige plant, die in het algemeen op grote plantages wordt verbouwd, zie hiervoor het artikel tabaksteelt. Rookbare vormen van tabak zijn shag, 

sigaretten, sigaren en pijptabak; voor het snuiven wordt tabak tot snuiftabak gemalen en om te kauwen als 

pruimtabak verkocht. Verreweg de meeste tabak wordt echter als sigaretten geconsumeerd. Eind 19e eeuw en begin 20e eeuw was het pruimen en snuiven van tabak de populairste vorm van tabaksgebruik in de westerse wereld.[1]

Geschiedenis

Etymologie

Het woord tabak wordt gebruikt voor de benaming van zowel de plant als het product van de plant. Het woord komt van het Spaanse tabaco, de Spanjaarden waren immers de eerste Europeanen die met de tabaksplant in aanraking kwamen. Over de oorsprong van het Spaanse tabaco zijn de bronnen niet eenduidig. Het kan ontleend zijn aan een woord uit een Awaraktaal, dat een soort pijp met 2 pijpen betekende.[2] Volgens de archeoloog Be-noit Bérard zouden de Arowakken een ander woord gebruikt hebben voor de benaming van de tabaksplant. An-

derzijds kan het ook dat het woord tabaco al eerder gebruikt werd voor het benoemen van bepaalde genees-krachtige planten.In dit geval komt het woord v.h.Arabisch ṭabbāq of ṭubbāq.Een bekend woord zou dan gebruikt

zijn om de nieuwe plant te benoemen.[3]

Oorsprong in Centraal-Amerika

Lang voordat tabak in Europa bekend was, werd het door indianen in Zuid-Amerika al gebruikt. Historici bewe-ren dat er al sprake was van tabaksgebruik vanaf de periode 6000-4000 v.Chr. aan de monding van de Amazone.[4][5][6] Het roken van de gedroogde bladeren van de tabaksplant zou ontstaan zijn rond het begin van onze 

jaartelling.[4] Er werden rotstekeningen ontdekt in Mexico die het gebruik van tabak illustreren. Ze dateren uit de periode 600-900 en zijn van de hand van Maya-indianen.[7] Tabak zou in zeer diverse vormen geconsumeerd worden: gesnoven, gerookt,gedronken, als pleister.In een grot van een Columbiaanse shaman werd zelfs een illus-tratie gevonden van iemand die tabak toegediend kreeg via de anus.[5] Noord-Amerikaanse stammen gebruikten

bundels tabaksbladeren als handelswaar, het werd gerookt in pijpen.[8] Er werd reeds gerookt op kinderleef-tijd.[9] Men geloofde dat tabak een gift was van de schepper en dat ingeademde tabaksrook het mogelijk maak-te om in contact te komen met het bovenaardse.[10] Tabak werd eveneens gebruikt voor medische doeleinden: als pijnstiller bij oor- en tandpijn. Tabak roken werd gebruikt als remedie tegen koudes bij de indianen, de ta-bak werd gemixt met bijvoorbeeld de bladeren van de Salvia dorii of de wortels van schermbloemen. Gekauwde bladeren dienden als tegengif voor een slangenbeet, nadat het gif was uitgezogen. Tabak werd vermalen tot pap bij de behandeling van reuma en huidaandoeningen.[11] De hongerstillende werking van tabak was eveneens al bekend bij de indianen. De tabaksplant was buiten het Amerikaanse continent ook bekend in Australië en op de 

Soenda-eilanden.[12]

Introductie van de plant in Europa

De eerste Europeanen die in contact kwamen met tabak waren Christoffel Columbus en zijn bemanningsleden. Op 28 oktober 1492 zetten ze voet aan wal op Cuba. Daar zagen ze voor het eerst tabak. Bartolomé de las Ca-sas, die Columbus vergezelde, schreef in zijn werk Historia de las Indias: "Het zijn gedroogde kruiden, verpakt in een gedroogd blad in de vorm van een papieren voetzoeker zoals jongens gebruiken op Pinksteren. Ze worden aangestoken aan het ene uiteinde, ze zuigen aan het andere uiteinde en ademen de rook in. Vervolgens zeggen ze dat ze geen vermoeidheid meer voelen."[6][13] Zeelui waren bijgevolg de eerste Europeanen die tabak rookten. In de havens rond de Middellandse Zee, ook die van Noord-Afrika, werd er eerder gerookt dan in Europa.[13] 

Rodrigo de Jerez, Spaans zeeman en metgezel van Columbus in zijn eerste overtocht van de Atlantische Oce-aan heeft de naam de eerste Europese roker te zijn.Hij rookte in 1518 openlijk in zijn geboortestreek Ayamon-te. Hij werd door de inquisitie opgepakt en voor zeven jaar opgesloten op laster van ketterij.[14][15] Tabak be-gon aan zijn –voor die tijd– snelle verspreiding over het Europese vasteland. Het gebruik van tabak werd gesti-muleerd omwille van zijn geneeskrachtige eigenschappen. Zo illustreert het voorval waarbij de monnik André Thévet, aalmoezenier van Catharina de' Medici, tabakspoeder adviseerde ter genezing v.migraine. Jean Nicot 

(1530-1600) zou voor deze tabak gezorgd hebben.[13] Nicot was als Franse gezant bij het Portugese hof goed vertrouwd met de Europese adellijke kringen en mede door zijn toedoen verspreidde het medische gebruik van tabak zich zeer snel in de hogere kringen.[16] In 1571 schreef de Spaanse dokter Nicolas Monardes in zijn boek over heilzame planten dat tabak de remedie was voor 36 gezondheidsproblemen.[17] In 1572 verscheen vermoe-

delijk het eerste werk waarin de tabaksplant uitvoerig beschreven werd van de hand van de Franse advocaat en geneesheer Jacques Gohory (1520–1576).[18] In 1573 werden de eerste tabaksplanten aangeplant in Duitsland door de pastoor van Hatzenbühl.[15]

Van medisch gebruik naar genotsproduct

Zolang de tabak voor medische doeleinden werd gebruikt in vooral de hoogste kringen was de Europese tabaks-

behoefte eerder beperkt. Onder andere de Brit sir Walter Raleigh (1552-1618) zou aan deze toestand een einde maken. Raleigh was een dichter, schrijver, zakenman en fervent pijproker en door zijn toedoen werd het roken van tabak snel populair in Engeland en de Oostzeelanden.[6] Hij was ook de man die de kolonie Virginia stichtte in de Nieuwe Wereld waar zich de grootste tabaksteelt van de 17de en 18de eeuw zou ontwikkelen. De popularisering van het tabaksgebruik wakkerde immers de vraag naar tabak aan. Al vroeg in de 17de eeuw was tabak het eerste luxe-artikel geworden dat de gewone man zich kon veroorloven, vaak ten koste van andere le-vensnoodzakelijke middelen.[6] Vaak ging het om pruim- en snuiftabak. Tabak werd zo populair dat het in de ze-ventiende eeuw evenzeer als betaalmiddel gebruikt werd.[17]

Eerste tegenstanders

Reeds van het begin stonden ook tegenstanders op van het tabaksgebruik. In het nabije en verre Oosten en in Rus-land kon tabak op weinig begrip rekenen. Sultan Ahmed I van het Ottomaanse Rijk (1590–1617) boorde een gat door de neus van rokers.[6] Rokers kregen de doodstraf onder sultan Murat IV,[13] naar verluidt verloren 25.000 onder-danen omwille van die wet hun hoofd.[6] Tsaar Michaël I van Rusland (1596–1645) liet rokers geselen of verbannen. In China stond de doodstraf op het roken.[14] Ook in Europa waren er tegenstanders: 

Jacobus I van Engeland verbood in 1619 het verbruik van tabak.[6] Ook vanuit kerkelijke kringen probeerde men het tabaksgebruik te ontraden. De pausen Urbanus VIII (1568-1644) en diens opvolger Innocentius X (1574-1655) vaardigden rookverboden uit, beschouwden het als des duivels.[14] Al deze maatregelen konden echter de opmars van de tabak niet belemmeren.

Het commercieel opkweken van tabak

Nederland

De eerste tabak die verbruikt werd in Europa kwam uit kleine Europese aanplantingen en vooral door import uit 

Zuid-Amerika. De Spanjaarden wilden die handel controleren, ze maakten het landen als Engeland en Nederland moeilijk om tabak te verhandelen. Ze hadden Sevilla uitgeroepen tot tabakshoofdstad van Europa en alle tabak moest via deze stad verdeeld worden over het Europese continent.[19]Deze onregelmatige import was ongetwij-

feld een stimulans om in het begin v.d.zeventiende eeuw de eerste plantages aan te leggen voor tabak in Enge-land en Nederland. Rond 1610 was er sprake van tabaksteelt in Veere en rond 1615 in Amersfoort.[20] Verder is er sprake van teelten in Nijkerk (1650), Elst (1654), Huizen (1660) en Bemmel (1676).[21] De pioniers in de ta-baksteelt zullen ongetwijfeld tegen enkele teelttechnische problemen aangelopen hebben. Deze van oorsprong subtropische plant moet immers 90 tot 120 vorstvrije dagen hebben en vervolgens gedroogd worden. Aanvan-kelijk werd tabak in koude grond gezaaid maar vervolgens ging men zaaien in warme bakken of tabakskisten. Er werden opgehoogde bedden aangelegd en heggen ge-plaatst als bescherming tegen de wind. Zo ontstond er een typisch heggenlandschap. Men bemestte de percelen met dierlijke mest. Voor het drogen van de tabak werden vanaf 1660 tabaksschuren gebouwd.Om het drogen te bestendigen werd soms vuur gemaakt in de schuren, wat dan weer leidde tot brand.[20]

Virginia

John Rolfe, een Brits kolonist, bekwam in 1612 tabakszaad uit Spanje en ging dit aanplanten in de rijke gronden aan de rivier James. Een jaar later werd de eerste tabak geleverd aan het Engelse hof. De tabaksteelt in Vir-ginia groeide exponentieel: In 1618 werd reeds 18 144 kg tabak naar Engeland verscheept. De teelt verspreidde zich over Virginia en concentreerde zich in de valleien. Dit leidde tot productiequota en tot inspectiewetten die de kwaliteit bepaalden.[22] Niettegenstaande de groeiende vraag uit Europa leidde deze massale productie toch tot prijsdalingen. De tabaksteelt was zeer arbeidsintensief. Aanvankelijk werd het werk gedaan door de plaat-selijke families. Vanaf het eind van de 17de eeuw werden slaven aangevoerd om op de plantages te werken. In de periode 1698 – 1774 zouden er tussen de 80.000 en 100.000 slaven in Virginia aangekomen zijn.[22]

Economisch belang van tabak

Grootste tabaksproducenten, 2012[23]

 China 3.200.000

 India 875.000 

 Brazilië 810.550

 Verenigde Staten 345.837

 Indonesië 226.700

 Malawi 151.150

 Argentinië 148.000

 Tanzania 120.000

 Zambia 115.000

World 7.490.661

Geen opm. = officieel cijfer, S = schatting FAO, A = totaal van officiële, niet-officiële en geschatte cijfers. 

Tabak wordt vrijwel wereldwijd geproduceerd. China is echter met voorsprong de grootste producent met een volume van 42% van de wereldproductie. De Chinese productie groeide zeer sterk vanaf 1980 (1 miljoen ton) tot 1985 (2,4 miljoen ton)[24] De tabaksoogst blijft een zeer arbeidsintensieve activiteit en bijgevolg is de produc-tie de laatste decennia verschoven naar de ontwikkelingslanden. In landen als Zambia en Zimbabwe zag men het volume in de periode 2000 - 2009 verzevenvoudigen.[25] De productie in de Verenigde Staten daalde in de pe-riode 1975-2005 van 1 miljoen ton naar 295.000 ton.[26]

China

De tabaksproductie verstrekt aan 20 miljoen Chinese rurale huishoudens een inkomen. Er wordt geteeld op 2,1 miljoen hectare land.[23] Tabak is echter niet de meest renderende landbouwactiviteit voor de Chinese boer, katoen en suikerriet leveren meer op. Dit komt doordat de Chinese overheid de marktprijs bepaalt en zo een inkomensgarantie biedt. Deze prijs ligt lager dan de vrije marktprijs op de wereldmarkt. De State Tobacco Mo-nopoly Administration (STMA)(Chinees: 中国烟草总公司), opgericht in 1982, controleert de tabaksproductie,

marketing, import en export van alle tabakswaren. Ze is verantwoordelijk voor 12% van de staatsinkomsten.[27]

India

India telt 96.865 geregistreerde tabaksboeren en een onbekend aantal niet geregistreerde telers. Als geregi-streerde boeren tabak tekortkomen voor hun handel kopen ze die in bij niet-geregistreerde boeren. India voert sinds 1949 een beleid dat de tabaksproductie stimuleert.[28] De tabaksindustrie zou werk bieden aan 38 mil-joen Indiërs.[29] De belasting op tabak zorgt voor 2% v.d.Indiase staatsinkomsten.[30] De sigarettenindustrie

wordt gedomineerd door vier multinationale bedrijven waarvan de ICT-groep de grootste is met een marktaan-deel van 70%.[29] De Indiase overheid en verschillende staten nemen maatregelen om het roken te ontmoedi-gen. Zo is het in de meeste sta-ten verboden om te roken in publieke gebouwen en is het verboden om sigaret-ten te tonen in films. Het is verplicht op sigarettenverpakkingen gezondheidswaarschuwingen te plaatsen.

Brazilië

Ongeveer 135.000 Braziliaanse familiebedrijven zijn voor hun hoofdinkomen afhankelijk van de tabaksteelt. 2,2 mil-joen mensen waren in 2000 werkzaam in de tabaksindustrie.[31] De tabaksteelt besloeg nooit meer dan 0,7% van de bewerkte landbouwgrond.[32] De Braziliaanse tabaksteelt bevindt zich hoofdzakelijk in het zuiden en noordoosten van het land. De tabakssector is jaarlijks goed voor 2,1 miljard dollar staatsinkomsten. Sinds 1989 heeft het ministerie van gezondheid een orgaan (INCA) dat het tabaksverbruik en zijn gezondheidsrisi-

co's in kaart brengt. Het zette diverse programma's op die het tabaksverbruik moeten beperken.[33]

Verenigde Staten

De tabaksproductie in de Verenigde Staten bereikte zijn hoogtepunt in 1975 met bijna een miljoen ton tabak. Sinds-dien is de hoeveelheid gekweekte tabak stelselmatig teruggelopen. 71% van de productie wordt gereali-seerd in de staten Kentucky en North Carolina. Er wordt tabak verbouwd in 16 Amerikaanse staten. Het aantal bedrijven daalde van 500.000 in 1950 naar 10.000 in 2007.[34] De verkoop van tabaksproducten is voor het overgrote deel in handen van drie grote multinationals: Philip Morris USA, met de sigarettenmerken Marlboro 

en L&M beheerst 46,1% van de markt. Reynolds American Inc.(Camel,Winston) is goed voor 24,9% marktaandeel

en Lorrillard (Newport, Kent) staat voor 13,7% (cijfers 2011).[34] Deze bedrijven hebben naast hun activiteiten in de tabak ook belangen in diverse andere takken van de Amerikaanse industrie en hebben ook fabrieken voor tabakswaren buiten de V.S. Ze zijn nauw verweven met de Amerikaanse politiek door de steun die ze verlenen aan politieke campagnes.[35] De productie en handel in tabaksproducten wordt van oudsher begeleid door im-posante publiciteitscampagnes ter stimulering van het gebruik. Deze reclame voor tabaksproducten wordt in de 21ste eeuw steeds verder aan banden gelegd.[36]

Wetgeving

Nederland

Doos met tabakswaren die Europarlementslid Kartika Liotard ontving in september 2013 in verband met een op-handen zijnde stemming over het bestrijden van de gevaren van het roken.Ze stuurde het geschenk verontwaar-

digd terug omdat ze de beïnvloeding door de tabaks- en verpakkingsindustrie een ongewenste vorm van lobbyen 

vond. In Nederland is het sinds 1 januari 2014 verboden om tabak te verkopen aan jongeren onder de 18 j.[37]

België

In België is de verkoop van tabak toegestaan aan jongeren vanaf 16 jaar. Het is sinds 2003 verboden om te ro-ken in overheids- en publieke gebouwen, openbaar vervoer en scholen. Sinds 1 juli 2011 bepaalt een wet dat het verboden is om in alle horecazaken te roken. De eigenaars dienen zichtbaar verbodstekens te plaatsen. Roken is wel nog toegestaan in speciaal daarvoor ingerichte rookkamers en op terrassen.[38]

Wereldwijd

Er is reeds enkele jaren een tendens in de meeste landen waarbij de consumptie van tabak verboden of bemoei-lijkt wordt. In Australië mogen er sinds 1 december 2012 enkel nog sigaretten verkocht worden in plain packa-ging.[39] 

Ook in Ierland en Nieuw-Zeeland is een dergelijke wet van kracht.[40] Deze maatregel werd ook goedgekeurd in het Britse parlement en treedt in werking vanaf mei 2016.[41] In Canada werden de drie sigarettenfabrikanten Imperial Tobacco, Rothmans Benson&Hedges en Japan Tobacco International, die in Canada actief zijn, veroor-deeld tot een recordboete van 11,3 miljard euro omdat ze te weinig de gevaren van het roken hadden gecom-municeerd naar de consumenten.[42] De veroordeelde partijen gaan hiertegen in beroep. Gelijkaardige rechts-zaken in de Verenigde Staten werden in beroep terug geneutraliseerd.[43]Vanaf 1 juni 2015 is het in China ver-

boden te roken in alle publieke gebouwen en in bepaalde publieke open ruimtes.[44] De Wereldgezondheidsorga-nisatie stelde in 2005 een protocol op dat de illegale handel in tabaksproducten moet inperken. Op 4 maart 2015 hadden reeds 180 landen dit protocol geratificeerd.[45]

Verslaving

Het gebruik van tabak is een sociaal (weliswaar steeds minder) geaccepteerde vorm van verslaving; vooral het in tabak aanwezige alkaloïde nicotine leidt ertoe dat het gebruikers zwaar valt met een eenmaal ontwikkelde ge-woonte te stoppen door het optreden van gewenning en afhankelijkheid.[bron?] Vooral het gebruik van rookbare vormen van ta-bak, en dan met name sigaretten, vormt een belangrijke oorzaak van gezondheidsproblemen over de gehele wereld; rokers hebben een 5 tot 10 jaar kortere levensverwachting dan niet-rokers, en vele ziekten hebben een min of meer sterke relatie met het gebruik van tabak, van longkanker, hartinfarct, beroerte, mond- tong- slokdarm- maag- en blaaskanker tot emfyseem en COPD. Tabaksrook bevat relatief veel pyridine en scha-delijke pyridinederivaten.[46] Tabak en tabaksrook bevat ook diverse schadelijke radioactieve isotopen. Deze aanwezige radioactieve isotopen (bijvoorbeeld lood 210 en polonium 210) zijn, voor het grootste deel, het resul-taat van een wereldwijd veel gebruikte kunstmest voor de commerciële kweek van de tabaksplant.[47] Artsen 

raden het gebruik van tabaksproducten dan ook sterk af en in vele landen zijn gezondheidswaarschuwingen op de verpakking verplicht. In Nederland bestaat sinds 1990 de Tabakswet die sindsdien steeds verder aange-scherpt wordt om het roken te ontmoedigen. Veel nationale overheden verdienen jaarlijks enorme bedragen aan accijns op de verkoop van tabaksproducten: Zo leverden de belastingen en accijnzen op tabak 2,64 miljard op voor de Belgische staatskist in 2012.[48] Voor Nederland bedroeg dit 2,49 miljard euro accijnzen in 2012.[49]

Tabaksproducten

Zie ook

Externe links

Commons heeft mediabestanden in de categorie Tobacco.

Referenties

  1. Omhoog ↑ menselijk-lichaam.com,geraadpleegd 03/11/2014

  2. Omhoog ↑ (fr) Franse verklaring van het woord 'tabac', centre national de ressources textuelles et lexi-calles. Geraadpleegd op 18 november 2014

  3. Omhoog ↑ Etymologisch woordenboek van het Nederlands, auteur: M. Philippa e.a.

  4. ↑ Omhoog naar: a b (en) Borio, Gene, Tobacco History. Geraadpleegd op 18 november 2014

  5. ↑ Omhoog naar: a b (en) Gately, Iain, Tobacco: A Cultural History of How an Exotic Plant Seduced Civilization, Simon and Schuster UK Ltd, Den Haag, 2001 (origineel: 1965), 416 blz. ISBN 90-6291-7801. Geraadpleegd op 18/11/2014.

  6. ↑ Omhoog naar: a b c d e f g (nl) Bulthuis, Peter, Tobacco: 500 jaar tabakscultuur, de rijke geschiedenis van het roken, BZZTOH, Londen, 1992, 96 blz. ISBN 0-8021-3960-4. Geraadpleegd op 18/11/2014.

  7. Omhoog ↑ (en) Jacobs, Marjorie, From the first to the last Ash: The history, the economics and the Hazards of Tobacco, Marjorie Jacobs, Boston, 1992, 56 blz. Geraadpleegd op 18/11/2014.

  8. Omhoog ↑ (en) Heckewelder, John, History,manners, and customs of the indian nations who once inhabited Pennsylvania and the neighboring states (1881,c1876) - blz 149 (PDF). Geraadpleegd op 18 november 2014

  9. Omhoog ↑ (en) "They smoke with excessive eagerness ... men, women, girls and boys, all find their keenest pleasure in this way." - Dièreville beschrijft de Mi'kmaq, ca. 1699 in Port Royal.

  10. Omhoog ↑ (en) Tobacco: A Study of Its Consumption in the United States,Jack Jacob Gottsegen, 1940, blz. 107.

  11. Omhoog ↑ (en) Early Uses of Indian Tobacco in California,auteur: Edward K.Balls, geraadpleegd op 9 nov. 2014

  12. Omhoog ↑ (en) 'History of tobacco',Knut-Olaf Haustein en David Groneberg, uitgeverij Springer, blz. 2 , 2010, ISBN 978-3-540-87577-2

  13. ↑ Omhoog naar: a b c d (fr) historique du tabagisme, auteur: R.Molimard, geraadpleegd op 12/11/2014

  14. ↑ Omhoog naar: a b c Quest: van tabaksplant tot e-sigaret, auteur: Elly Posthumus, 28/11/2013, geraadpleegd op 12/11/2014

  15. ↑ Omhoog naar: a b (de) Duitse website tabakanbau.de. Geraadpleegd op 15 november 2014

  16. Omhoog ↑ (de) Duitse website tosera.de. Geraadpleegd op 15 november 2014

  17. ↑ Omhoog naar: a b (en) website Boston University Medical Center, hoofdstuk : The New World Discovere (1400–1700), geraadpleegd op 12/11/2014

  18. Omhoog ↑ (fr) Instruction sur l'herbe epetume, ditte en France l'herbe de la royne, ou medicée, et sur la racine mechiocan., auteur: Jacques Gohory

  19. Omhoog ↑ (en) The European Tobacco Trade from the 15th to the 17th Centuries, auteur: Mike Davey, university of Minnesota, geraadpleegd op 16/11/2014

  20. ↑ Omhoog naar: a b historische kring Bemmel[dode link], geraadpleegd op 16/11/2014

  21. Omhoog ↑ Bekommering en ongewraakte vreugd, tabaksteelt in Nijkerk (1635-1900), Van der Bie R.J., 1999, ISBN 90-9012563-9

  22. ↑ Omhoog naar: a b (en) / Tobacco in Colonial Virginia, auteur: Emily Jones Salmon en John Salmon, uitgave van de Virginia Foundation for the Humanities, geraadpleegd op 16/11/2014

  23. ↑ Omhoog naar: a b Food And Agriculture Organization Of The United Nations,geraadpleegd op 17/11/2014

  24. Omhoog ↑ tobaccoatlas.org[dode link], geraadpleegd 17/11/2014

  25. Omhoog ↑ website tobaccoatlas.org, geraadpleegd 17/11/2014

  26. Omhoog ↑ (en) cijfers food and agriculture organization of the united nations. Geraadpleegd op 20 november '14

  27. Omhoog ↑ (en) Engelstalige Chinese website, geraadpleegd op 17/11/2014

  28. Omhoog ↑ (en) Shoba, John, AnythingResearch Report on the Tobacco Manufacturing Industry in India (PDF). Geraadpleegd op 21 november 2014

  29. ↑ Omhoog naar: a b (en) Pradesh, Andhra, artikel uit The Hindu van 24 september 2013. Geraadpleegd op 21 november 2014

  30. Omhoog ↑ (en) Sonaliya, K.N., artikel uit National journal of medical research (PDF). Geraadpleegd op 21 november 2014

  31. Omhoog ↑ (en) tobacco in Brazil, artikel van de Food and Agriculture Organization of the United Nations. Geraadpleegd op 21/11/ 2014

  32. Omhoog ↑ (en) International Tobacco Growers’ Association. Tobacco Farming: Sustainable Alternative. Volume II East Sussix

  33. Omhoog ↑ (en) website van INCA. Geraadpleegd op 21/11/ 2014

  34. ↑ Omhoog naar: a b (en) website Centers for Disease Control and Prevention. Geraadpleegd op 25/11/ 2014

  35. Omhoog ↑ (en) From the first tot he last Ash: The History, Ecomics & Hazzards of tobacco. Geraadpleegd op 25/11/ 2014

  36. Omhoog ↑ Tobacco Product Marketing Restrictions, uitgave van Tobacco Control State Consortium, geraad-pleegd 25/11/2014

  37. Omhoog ↑ Leeftijdsgrens verkoop tabak vanaf 1 januari naar 18 jaar, Philippus Zandstra, NRC, 12 november 2013

  38. Omhoog ↑ federale overheidsdienst volksgezondheid, veiligheid van de voedselketen en leefmilieu publicatie van 31/05/2012, geraadpleegd op 09/11/2014

  39. Omhoog ↑ sigaretten allemaal in zelfde afschrikwekkende pakje, NRC, 15 augustus 2012

  40. Omhoog ↑ (en) Ireland to become first country in Europe to restrict tobacco companies on packaging. Geraadpleegd op 8 juli 2015

  41. Omhoog ↑ (en) mps pass legislation introduce standardises cigarette packaging. Geraadpleegd op 7 juli 2015

  42. Omhoog ↑ Recordboete voor tabakindustrie in Québec: 11,3 miljard euro,Rudi Rotthier, Knack, 2 juni 2015

  43. Omhoog ↑ Monsterboete voor tabaksindustrie ingetrokken, Nieuwsblad, 7 juli 2006

  44. Omhoog ↑ China Beijing smoking crackdown,Katie Hunt, CNN, 1 juni 2015

  45. Omhoog ↑ (en) website WHO. Geraadpleegd op 07 juli 2015

  46. Omhoog ↑ Identification of Pyridine Compounds in Cigarette Smoke ... Oxford Sciences, Toxicological Sciences, 17 mei 2002.

  47. Omhoog ↑ http://www.briannarego.com/RegoSciAm2011.pdf

  48. Omhoog ↑ publicatie in Knack publicatie van 07/09/2013, geraadpleegd op 09/11/2014

  49. Omhoog ↑ accijnsmonitor 2013, geraadpleegd op 09/11/2014

bottom of page